Литературно-эстетические взгляды Садриддина Айни

• Автор: Аслонова, Наргис Наимджоновна
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 297 с.

Академияи илмх,ои Ч,умх,урии Точрикистон Институти забон, адабиет, шарк,иносй ва мероси хатии ба номи Рудакй

АСЛОНОВА НАРГИС НАИМДОНОВНА

АНДЕШАХіОИ АДАБЙ - ЗСТЕТИКИИ САДРИДДИН АЙНЙ

Адабиети халкдои мамолики хорицй (адабиети торик)

10.01.
Р и с о а а

барон дарефти дарараи илмии доктори илми филология

Мушовири илми: доктори илми филология, профессор ХУДОЙНАЗАР АСОЗОДА

ДУШАНБЕ

МУН Д АРИЧ, А

МУКДДДИМА
БОБИ ЯКУМ.
Сарчашмахри андешахри адабй-эстетикии С.Айнй
БОБИ ДУЮМ.
Андешахри С.Айнй оид ба масьалахри назарии наср
БОБИ СЕЮМ.
Андешахри адабию эстетикии С.Айнй ва ташаккули анвои насрй дар эчодиётиу
БОБИ ЧОРУМ.
Нома баёнгари андешахои адабиву эстетикии С.Айнй
ХУЛОСА
ФЕХРИСТИ АДАБИЁТ

МУ к; А ДДИМ А
АХДМИЯТИ МАВЗУЪ. Садриддин Айнй (1875 - 1954) яке аз саромадони адабиёти точик дар садаи XX буда, бо афкори адабиву илмй, таърихй, забоншиносй ва рузноманигории худ адабиёту фарданги тодикро дар давраи нави таърихми он инкишоф додааст. Садриддин Айнй дар даёти чамъиятй ва содадои іуноіуни адабиёту фарданги миллати точик як мардалаїт тозаеро ба асос гузоштааст (184,5). Сарнавишти устод Айнй дамчун фарзанди замогш худ бо рузгори чомеаи точик дамсон мебошад. Аз ин чост, ки таърих ва адабиёту фарданги нави миллати точик ба фаъолият ва ибтикору задматдои шабонарузии у иртиботи ноіусастанй пайдо кардааст (184, 5).
Садриддин Айнй дануз солдои тадсил дар мадрасахои Бухоро дамчун шоир машхур гардид ва дам ба дарачаи мударрисй расид.Ин айёмест, ки ÿ аз осори маорифпарвари точик Адмад - махдуми Дониш (1826 - 1897) огодй пайдо менамояд ва ба мусити дамфикрону пайравони ÿ дохил мегардад. Андешадои адабй - эстетикй ва ичтимоии Армади Дониш, ки дар "Наводирулвадоеъ" - и ÿ инъикос ёфтааст, ба таъбири худи устод "дар у инкухлоби фикрй" - ро пайдо мекунонад. Гузашта аз ин, таъсири инкухлоби русии соли 1905 ва дигар даракатдои озодиходии мардуми Шарк, боис мегарданд, ки С.Айнй ба рузгори чомеаи Бухорои амирй бо назари дигар менигаристагй шавад. Чунон ки маълум аст, С.Айнй ба чедраи дигаре аз адабиёту фархднги ин айём Шарифчон- махдуми Садри Зиё (1865 -1932) ошно мешавад, ки мадз бо ташвик,и ÿ соли 1890 барои тах,сили Мадраса ба Б}?хоро омада буд. С.Айнй худ бордо ик,рор шудааст, ки дар давлии Шарифчон -махдум "дар дафта се шаби таътил - сешанбе, чоршанбе ва панчшанбе одатан ранги анчумани шоирон, шеършиносон, латифагуён ва ширинкоронро мегирифт" (8,10). Ба ибораи дигар давлии Садри Зиё дар шинохти Садриддин Айнй дамчун "мактаби адабиёти дамон даврон" ва китобхонаи машдури ÿ барои "талабаи маъничуй як хазинаи маълумотхг беинтидо буд" (8, 41). Маълум аст, ки Садриддин Айнй айёме ба фаъолияти эуодй пардохтааст, ки дар зери таъсири адабиёти маорифпарварии Аврупову Барб адабиёти даврони амирсолории Бухоро чанбаы навгарой ба худ касб менамуд. Дар дамин замина мактабдои навъи

Бухорои амирй бардоштааш бо Муллошох;, ки ба хатми Мадраса наздик расида буд, ба б ах,с дода шуда, ÿpo ба хдйрат мегузорад ва дар боби шеъри Бедилро маънй кардан хатохри Муллошохро ифшо месозад. Аз натидаи ин бахр Садриддин худро хушхрл мебинад ва ин хрдисаро «дар он дех;а хдмчун як дилхушкунии нав» медонад (7, 295 -297).
С.Амнй вобаста ба ин сахрфахри рузгораш дар хдвлии Шарифдон -махдум изхрр медорад:"Ман дар аввалхри соли тахрили 1891 - 1892 (дар охирхри мох;и сентябр) "ба хрвлии Шарифдон -махдум "хизматгор шуда даромадам" (8, 6). Садриддин мусити
хдвлии Шарифдон - махдумро "доираи зипдадилон" ном мегирад ва аз ин ки дар он махфилхр сух;батхри фархднгии ахди зиёро мешунавид, изхрри хушй мекунад (8, 8) ва мегуяд:
"Ман...материалхри ибтидой, лекин мух;имми адабии худро аз он хдвлй гирд овардаам..." (8, 8). Яъне, Садриддин дар чунин махфилхри адабй бо шинохтатарин намояндагони адабиёти дахролаи аввали садаи бист аз наздик шинос мешавад ва дар натида худ бо мурури замон ба шеър навиштан огоз мекунад Дараёни он махфилхр ва ба^су мунозирарое оид ба шеъру адаб ва мафхуми идтимоии шеър сурат мегирифтанд, чун аввалин мактаби эдодгарии Садриддин шинохта шудааст. Албатта, ин махфилхр тахди раёсати Шарифдон - махдум меіузаштанд ва дилави бах;схр х;ам ба крбилияти фархднгиву рох;барии ÿ иртибот мегирифт. Он до, ки бахрхр сари мавзуъхри сиёсй к,арор мегирифт, Шарифдон-махдум бисёр муаддабонаву фархднгиёна дилавро ба ихтиёр мегирифт. Дар шинохти Садриддин ин сарвар - Шарифдон-махдум "крбилияти давононро зуд муайян карда метавонист ва крбилияти баландро хуб такдир мекард ва барои инкишофи крбилияти он гуна давонон бо воситахре, ки аз дасташ меомад, ёрй медод" (8, 40) С.Айнй худ ик;рор мешавад, ки х;ама андешахри адабию эстетикии у, ки баъдхр дар осори вай баён меёбанд, ма^з аз махфилхри адабии равлии Шарифдон - махдум, ки "дар он до хафтае се шаб бо аули илм ва адабиёт ва касоне, ки донишманд ва озодфикри х,амон замон ба шумор мерафтанд, бо латифагуён ва суханварони замон, ки аз шунидани гапхри онхр хазинаи дониши кас аз лафз ва маънй пур мешуд, х;амсух,бат мешудам" (8, 41), сарчашма гирифтаанд.