Идейно-художественные особенности поэмы "Варка и Гулшах" Айюки

• Автор: Тупалов, Гозибег Шохобидинович
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2013
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 149 с.

ВАЗОРАТИ маорифи чум^урии точикистон ДОНИШГОХИ МИЛЛИМ ТОЧИКИСТОН

Ба хукми дастнавис

ТУПАЛОВ БОЗИБЕГ ШОХОБИДИНОВИЧ

ХУСУСИЯТХОИ F ОЯВИ-БАДЕИИ ДОСТОНИ «ВАРКА ВА ГУЛШОХ» -И АЙКЩЙ

Ихтисос: 10.01.03 - Адабиёти халкхои мамоликн хорнчи (адабиёти точик)

Рисола барон дарёфти дарачаи илмин номзади илмхои фнлологн

Рохбари илмП: доктори илмхои фнлологн, профессор Абдусатторов А.

Душанбе
МУНДАРИДА
МУКДДДИМА.
БОБИ І

БОБИ II
11.1.
11.2.
11.3.
11.4.
БОБИ III
111.1.
111.2.
111.3.
111.4.
КИССЛИ УРВА ВА АФРО ДАР АДАБИЁТИ АРАБ ВА ИНТИК;ОЛИ ОН БА АДАБИЁТИ 11 ФОРСУ ТОДИК
Шахсияти Айюкй ва мероси адабии у
Ташаккули сюжети киссаи Урва ва Афро дар адабиёти араб
Сабабхои таьлифи достони Айюкй
Умумият ва тафовутхои сюжети арабии кисса ва достони “Варка ва Гулшох”-и Айюкй
СОХТ ВА МУНДАРИДАИ «ВАРКА ВА ГУЛ НЮХ» - И АЙЮКЙ
Суннатх,ои достонсароии ишкй - романтики то Айюкй
Сохтори асар
Мазмуни достон
Тахдили образхои достон
ХУСУСИЯГХОИ У С ЛУБИ - БАДЕИИ
«ВАРКА ВА ГУЛШОХ»
Забон ва услуби асар
Истифодаи санъаткои бадей дар достон
Омезиши аносири ишкй ва хамосй дар достони 116 «Варка ва Гулшох»-и Айюкй
Мавкеи достони «Варка ва Гулшох»-и Айюкй дар адабиёт
Хулоса
Китобнома

МУКАДДИМА
Адабиёти асрхои Х-ХІ давраи нашъунамои маснавй ва достонсарой буда, ин навьи адабй хусусан дар хдмин давра тахаввули азимеро аз cap гузаронд, ки яке аз онхо навишта шудани хамосаи миллй- «Шох,нома»-и Хдким Фирдавсй мебошад. Баъди Фирдавсй дар нимаи дуюми асри XI Асадии Тусй ва Ато ибни Яъкуб кушиш намуданд, ки достонхои хамосй гуянд ва ё дар равиши «Шох,нома» достой сароянд. Баъдан охиста-охиста чои достонхои пахлавонию к,ах,рамониро достонхои ишдй-романтикй гирифтанд. Дар сархади ин дигаргунии азим Фахридцини Гургонй меистад, ки бо «Вис ва Ромин»-и худ шухрат дорад. Дар нимаи аввали хамин аср пешу кафо ду асари дигар таълиф шуд, ки онхрро ба гурухи достонхои ишкй- романтикй метавон дохил намуд. Инхо яке «Вомик ва Узро»-и Унсурй ва «Варка ва Гулшох»-и Айюкй мебошанд. Ин асархо барон ба вучуд омадани достонхои ишкй-хамосй дар адабиёти форсу тодик замина гузоштаанд, явне дар ин достонхо дар баробари модарохои ишк майдондориву харбу набарди кахрамонон ба назар мерасад. Баъдтар ин кабил достонхоро Низомии Ганчавй ба нуктаи баланди худ расонид.
Дар рисолаи мо яке аз ин гуна достонхо «Варка ва Гулшох», ки аз дониби Айюкй навишта шудааст, мавриди баррасй карор гирифтааст.
Бо он ки Айюкй шоири шинохташуда будааст ва номаш дар марчаъхои форсй, мисли «Лугати фурс» (22, 223;305) ва «Бурхони КДтеъ» (25) ва дар ашьори шоироне чун Х,аким Сузанй (4) ва Мавлавй (19) омадааст, аммо Айюкй ва достони у бо дастёбй ба нусхаи хаттии мавчуд дар Истанбул тахти раками ІН 84 (91), ки тавассути донишмандон ва устодони турку эронй дар солхои охир ба амал омад, шухрати бештаре ёфт.
Ахмади Оташ нахустин бор дар маколаи хеш, ки ба забони форсй ва баъдан ба фаронсавй ба нашр расонид, шахсияти Айюкй ва достони уро иштихори зиёд бахшид (77). Матни «Варка ва Гулшох» аз руйи он нусха дар Техрон ба табъ расид. Аббос Икболи Оштиёнй аз руйи он нусхаи

.., Малик гуфт: “Ин шеърхо дар араб,
Зи бахри варо гуфта омад ачаб”.... (23, 69).
Хдмон таъйиди «ахбори тозй» будани достони Айюкй дар интихо низ такрор мешавад ва достон бо байтхои зерин хотима меёбад:
... Чунин буд ин киссаи пурадаб,
Зи ахбора тозиву кутби араб.
Зи Айюкиву умматон хосу ом.
Сано бар Мухаммад алайхиссалом (23, 122).
Далели дигари маншаи арабй доштани достони Айюкй дах пораи шеърист, ки бо номи «шеър» ва дар шакли тазали ибтидоиву вазни умумии достон, яъне мутакориб дар хар чои достон оварда шудааст ва зохиран бо тазалхои арабии Урва дар ишки Афро робитае до рад. Ин гуфтахоро баъзе шавохиди шеърй, ки аз достони Айюкй ва киёси онхо бо ашъори арабии Урва ибни Х,узом омадааст, таквият дода метавонанд. Масалан, кабл аз он ки Айюкй шеъре аз номи Гулшох орад, мегуяд:
Хдмегуфт бо хештан он нигор,
Яке шеъри тозй ба зории зор (23, 112).
Шеъре, ки Айюкй баъд аз он меорад, ин аст:
К-аз ин пас, аё дил, ба дунё маноз,
Ки иззаш азоб асту нозаш ниёз.
Ду сарви сихиро ба як бустон,
Бипарвард дар шодкомиву ноз.
Абе он ки з-он хар ду омад гунох,
Зи якдигаршон чудо кард боз.