Историко-культурная преемственность традиций монгольской государственности

• Автор: Оюунбат Цэмбэл
• Шифр специальности: 24.00.01
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2005
• Место защиты: Улан-Удэ
• Количество страниц: 178 с.

МОНГОЛ УЛСЫН хедее АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛЬ ОРОСЫН ХОЛБООНЫ ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СИБИРИЙН САЛБАР МОНГОЛ Т0ВД БУДЦЫН СУДЛАЛЫН ХУРЭЛЭЭН
Г ар бичмэлийн эрхтэй
ОЮУНБАТ ЦЭМБЭЛ
МОНГОЛЫН Т0РТ ЁСНЫ УЛАЖЛАЛ ДАХЬ ТУУХ СОЁЛЫН ЗАЛГАМЖ ЧАНАР
Мэргэжил: 07.00.03 - тугээмэл туух
Туухийн ухааны дэд эрдэмтэн зэрэг горил сон нэгэн сэдэвт зохиол
Эрдэм шинжилгээний удирдагч: Академии Чулууны Далай
Улаан-Ууд-2005
Г арчаг
Удиртгал
I булэг. Монголын терт ёсны уламжлал дахь залгамж чанарын уусэл, хегжил
1.1. Монголын торт ёсны уусэл, хегжил
1.2. ХУП-ХХ зууны монголын терт ёсны туухэн хувьсал башинэчлэл
II булэг. XX зууны суул XXI зууны эхний нийгэм-эдийн засгийн еерчлелтийн уеийн шинэчлэлт ба монголын терт ёсны уламжлал
2.1. Монголын ёсзаншлын онцлог, ангилал
2.2. Монгол дахь нийгэм-эдийн засгийн ба узэл санааны е ерчл е лт
2.3. Орчин уеийн нийгэм терийн удирдлагад
уламжлалын уурэг
Дугнэлт
Хавсралт
Удиртгал
Хун терелхтен XX зууныг удэж XXI зууныг угтан авч буй энэ уед манай оронд урд ємне байсан узэл суртлын хяналт хязгаар угуй болж аливаа хун ямар ч асуудлыг сонирхох судлах еерийн унэлэлт дугнэлтээ егех эрхтэй болжээ. Одоо уед эрдэмтэн мэргэд, багш судлаачдын анхаарлыг татах уй олон узэл баримтлал, онол сургаалиуд байгаа нь хэн ч маргашгуй зуйл юм.
Гэвч хэн бухний сэтгэлийг зовоож буй нэг сэдэв бол хуний нинжин сэтгэл ихээхэн эвдэрч байгаа явдал билээ. Судлаач бид уг асуудлын цаад уг суурийг нь эртнээс уламжлан ирсэн монгол ёс заншлын уламжлал алдагдсан явдал юм гэж узээд ёс заншил, уламжлалын тухай сонирхон судалж эхэлж байна. Ингээд уншсан судалсан зуйлээ чадах ядахаараа оролдон байж “Монголын терт ёсны уламжлал дахь туух соёлын залгамж чанар” сэдэвт зохиолоо бичсэн болно.
Туухийн урт удаан хугацааны туршид евег дээдсийн минь амьдралын туршлага, мэдлэгээр шалгагдан батжин бэхжиж уеэс уе дамжин боловсронгуй болсон ёс заншлаа бид умартан хаяж орхигдуулсан гэж хэлж болохоор байна. Тэр ч буу хэл, хуний нэгэн амьдралын ахархан хугацаанд уламжлал, ёс заншлаа уландаа дэвсэн, угуйрч мехехийг нь хараад сууж байх гашуун атлаа унэн зуйл енеедер биелэл болжээ. Туухийн ээдрээ нугачаатай энэ уед уг асуудал тун хэрэгтэй гэдэг нь ойлгомжтой зуйл. Монголчууд темер ширгээж ган эдлэл хийдэг, шермесен чулуугаар шатдаггуй хувцас оёж, багаж зэвсэг уйлдвэрлэдэг байсан цаг бий. Хэт хутга, сэрээ, савар, сангийн бойпор, амгай зуузай, эмээлийн хяр гэх мэтийн олон зуйлийн уйлдвэрлэл ч нэг хэсэг мартагдах шахсан билээ. Энэ бол эдийн соёлтой холбоотой цеен баримтуудын нэг. Тэгвэл зуу зуун жил уе дамжин уламжилж ирсэн оюуны унэт соёл болох ёс заншлын олон олон дэг ёс мартагдан алга болж байна.
Монголын нэгдсэн тер зевхен цэрэг зэвсгийн хучээр тогтож байсангуй, туунийг узэл санаа, ёс суртахууны хучин зуйлээр бэхжуулж егехийг онцгой анхаарсан бодлого баримталж байсан нь аливаа терийн тугээмэл шинж ажгуу. “Бие бех бегеес ганцыг ялъюу, сэтгэл бех бегеес олныг ялъюу”, “Ер хунийг дагуулна гэдэг сэтгэлийг дагуулахын нэр, сэтгэлийг алдваас бугдийг алдана” гэж Чингис хаан сургаад [Лхашид, 1996. - С. 102], хумуусийн юу бодож, сэтгэж байгааг олж мэдэх, аливаа аймаг, улсын аж байдлын эх сурвалжийг хенделгуй хадгалах, ёс заншил, шашин шутлэгийг хундэтгэхийг чухалд узэн эрхэмлэж байв. Энэ бухэн нь терийг хууль цаазын зэрэгцээ сэтгэл оюуны хучээр хамтатган барьж тевшитгех бодлого, узэл санаа байсан бегеед Чингисийн “Их засаг” хууль “Билиг сургаал”, менх тэнгэрийн шутлэг энэ бухэн нь нэгдсэн гурний тер, нийгмийн зохион байгуулалт, захирах захирагдах ёсны хууль зуйн хийгээд оюун ухаан, ёс суртахууны нэгдмэл зарчим болж байсан аж.
“Монголын нууц товчоо” болон манай туухчдийн судалгааны ур дунд ундэслээд XIII зууны монголын тулгар тер ямар бутэцтэй байсныг илэрхийлье. Уунд:
- Эзэн хаан бол терийн тэргуун байж, улс орны гол гол уйл явдлыг удирдах, унэлэн цэгнэх уйл ажиллагааг еертее тевлеруулж байв.
- Хааны алтан ургийнхан, тэдний их хатан, бас зарим талаар хааны хургэд бол терийн дараахь шатны эрх мэдэлтэн нар юм. Еренхий сайдын уурэг гуйцэтгэж байсан улсын гоо ван Мухулай терийн гуравдахь зиндааны хун байв.
- Терийн дараах зиндааны эрх мэдэлтэн нь Чингисийн 9 ерлег, улсын их заргач, шадар сайд нар ажээ. Чингисийн амь насыг аварсан болон терийг байгуулахад том гавьяа байгуулснаараа дархан цолоор шагнуулсан хумуус бас онцгой эрх эдэлж, алба татвараас челеелегдеж байжээ. Мянганы ноёд бол терийн засаглал цэргийн удирдлагын хувьд