Особенности языка основных жанров современной бурятской газеты : На материале газеты "Буряад yнэн"

• Автор: Балдуева, Любовь Михайловна
• Шифр специальности: 10.02.16
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Улан-Удэ
• Количество страниц: 144 с.

ГАРШАГ
ОРШОЛ
I БУЛЭГ. ТОБШО мэдээсэлэй хэлэнэй онсо ШЭНЖЭНУУД
1. Тобшо мэдээсэлэй лексикын ба фразеологиин онсо шэнжэнууд.
2. Тобшо мэдээсэлэй грамматическа онсо шэнжэнууд.
II БУЛЭЕ. СТАТЬЯГАЙ ХЭЛЭНЭЙ ОНСО ШЭНЖЭНУУД
1. Статьягай лексикын ба фразеологиин онсо шэнжэнууд.
2. Статьягай уран шэнжэ.
3. Статьягай грамматическа онсо шэнжэнууд.
III БУЛЭГ. ОЧЕРКЫН ХЭЛЭНЭЙ ОНСО ШЭНЖЭНУУД
1. Очеркын удха дамжуулгада угын уургэ.
2. Очерк соо уран арга хэрэгсэлнуудэй уургэ.
ТУГЭСХЭЛ
ХЭРЭГЛЭГДЭПЭН ЛИТЕРАТУРА
ОРШОЛ
Мунее уедэ буряад хэлэн дээрэ гарадаг бугэдэ арадай "Буряад унэн" сонин уншагшадта ямаршье мэдээсэл угэхэ аргатай, алибаа асуудал шэнжэлжэ, хун зоной умэнэ дурадхадаг, олониитэдэ тусгаар удха шанартай хэрэгсэл болонхой. Аяар 70 гаран жэлэй туршада сонин еерын тусгаар найруулгатай болоЬон. Теэд ямаршье хэлэнэй, найруулгын гурэн турын, арад зоной туухэЬээ уламжалан хубилжа байдаг тула, сониной хэлэн, найруулга мун лэ нэгэ тухэлдее байдаггуй. 20-ёод-30-аад онуудай уедэ буряад хэблэлдэ арад зоной яряанай ба хуушан монгол хэлэнэй угэнууд олоор хэрэглэгдэдэг байБан [ Шагдаров, 1974, 319н.]. Удаань 40-еед-50-яад онуудБаа эхилжэ 90-ээд онууд хурэтэр туе найруулга ород хэлэнэй нулее доро хугжее: ородБоо абтаЬан угэнууд, хуулбаринууд тон олон хэрэглэгдэдэг байБан. Буулэй арбаад жэлэй туршада буряад сониной хэлэндэ ород угэнуудые буряад угэнуудээр, монгол хэлэнБээ уг гарбалтай угэнуудээр оршуулха узэгдэл тэмдэглэмээр.
20-ёод онуудта, сониной Бая бии болоод байхада, богонихон мэдээсэлнууд, статьянуудта, зураглалнуудта дутэрхы зохёолнууд толилогдодог байБан. Ушее тиихэдэ туе зохёолнууд найруулгаараа илгардаг Бэн. Тиин сониной хугжэхэ бури жанрнуудай талаар табигдадаг бухы эрилтэнуудтэ харюусама очеркнууд, статьянууд, корреспонденцинууд, хеерэлдвенууд, мэдээсэлнууд толилогдожо эхилээ. Мунее "Буряад унэндэ" публицистикын бухы жанрнууд хэрэглэгдэдэг болонхой. Тиихэдэ дугаар бухэндэ ургэн хэмжээндэ хэрэглэгдэдэг жанрнууд гэхэдэ, тобшо мэдээсэл, статья, очерк, зураглал. Имагтал энэ ушарЬаа бидэ мунее уеын буряад сониной найруулгын онсо шэнжэнуудые шэнжэлхэдээ, туе сониндо дэлгэрэнги, хугжэнги болоБон тобшо мэдээсэл, статья, очерк гэхэ зэргын жанрнуудые абабабди. Гэхэ зуура туе жанрнууд
публицистикын жанрнуудай гурбан ондоо булэгтэ хабаатай. Шэнжэлэгшэд Е.П.Прохоров, В.Б.Ученова, М.С.Черепахов гэгшэд сониной жанрнуудые илгаруулха талаар зарим тэды ондо-ондоо йанамжатайшье haa, юрэнхыдее тэдэниие гурбан булэг болгожо хубаадаг: мэдээсэлэй жанрнууд, шэнжэлхы удхатай жанрнууд, уран Ьайханай-публицистическэ жанрнууд. Тэдэнэй дурадхадаг илгаралай ёЬоор, тобшо мэдээсэл - мэдээсэлэй булэгтэ хабаатай, статья - шэнжэлхы удхатай жанр, тиихэдэ очерк - уран йайханай-публицистическэ жанр. "К информационному виду относится заметка, репортаж, отчет, интервью. Их важнейший признак -новизна сообщаемого факта или события. С этим свойством информации связано такое качество, как оперативность, наличие в материалах этого вида событийного повода... Именно в силу того, что в жанрах аналитических разрабатывается материал сравнительно большого масштаба, возникает возможность постановки проблем, выдвижения рекомендаций крупного значения на основе многостороннего анализа... Художественнопублицистический вид представлен в газете очерком, зарисовкой, фельетоном, памфлетом... Органическое соединение художественных и публицистических средств, понятия и образа позволяет наиболее эффективно решать определенные задачи: раскрыть типическое через индивидуальное, общее через отдельное, достигая необходимой полноты обобщения, выявляя характерное в поведении человека" [Черепахов, 1980, 202-203н.].
Эндэйээ, туе жанрнуудай уургэнуудйээ, гол шэнжэнуудйээ уламжалан найруулгань илгарна. Тиин бидэ еерынгее худэлмэри соо мунее уеын буряад сониной эдэ жанрнуудай хэлэнэй онсо шэнжэнуудые хаража узэбэбди.
Буряад хэлэ бэшэг шэнжэлгэжэ публицистическэ найруулга, тэрэнэй шухала янза болохо сониной найруулга, хэлэн тухай
что и для пишущего, и для читающего клише представляют несомненные удобства. Это - легкая воспроизводимость готовых речевых формул, автоматизация этого процесса, облегчение коммуникации» [Розенталь, 1977, 40 н.]. Энэ тобшо мэдээсэлдэ сэхэ хабаатай, юундэб гэхэдэ, туе жанр тургэн болзор соо, тодоор бэшэгдэхэ ёЬотой.
Буряад сониной мэдээсэлнууд дотор ходо хэрэглэгдэдэг клишенууд, тогтомол холбуулалнууд гэбэл: эрилтэ табиха (хангаха), шиидхэбэри абтаха, ехэ арга боломжонууд, ойлгууламжын худэлмэри ябуулха, аюулгуйе хангаха, тусэбтэ даабари, урмашуулгын шангууд, ажалаараа шалгарагшад, асуудалнууд зубшэн хэлеэгдээ, хундэтэ нэрэ зэргэ, олгобо, баталба, эмхидхэбэ, нулее узуулхэ, мунгэ звери йомологдохо, мунгэн тайалагдан угтэхэ, йанамжануудаараа хубаалдаха г.м.
Эндэ «хараалха», «хугжеехэ», «ургэдхэхэ», «нэбтэруулхэ», «хангаха», «бэелуулхэ» г.м. тодорхой удхагуй уйлэ угэнууд юумэнэй нэрэнуудтэй нэгэдэн, тодорхой болоод, мэдээсэлнууд соо ургзнввр хэрэглэгдэдэг: тусэб хараалха, зорилго хараалха, хэмжээ ябуулга хараалха г.м.
Мун байа нарижуулан йайжаруулха, хинан шалгаха, уйлэдбэрилэн гаргаха г.м. сложно уйлэ угэнууд хоёр дабхар юумэнэй нэрэнуудтэй холболдон, тобшо мэдээсэлдэ тааруу тогтомол холбуулалнууд боложо угэнэ: «Машиным деталънуудые уйлэдбэрилгэ, нарижуулан Ъ.айжаруулагдаба». «Уйлэдбэриин журам хинан шалгаха». «Авиаэаводойхид угаабариин машина уйлэдбэрилэн гаргаха хэрэгээ ургэлжэлуулхээр шиидэбэд».
Эрхэ байдал гэйэн гол угэтэй холбуулалнууд туе жанрта олоор хэрэглэгдэдэг байна: баяр ёбололой эрхэ байдалда, кайндэрэй эрхэ байдалда, эб найрамдалай эрхэ байдал, худэлмэриин халуун xahbiH эрхэ байдал г.м.