Глагольные словосочетания с первичными предлогами в "Бадоеъ-ул-вакоеъ" Зайниддина Восифи

• Автор: Гаффоров, Абдушукур Одинашоевич
• Шифр специальности: 10.02.08
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 121 с.

МУНДАР ИЧА
Муцаддима
Боби І. Иборадои феълии бо пешоянди "ба"
Боби II. Иборадои феълии бо пешоянди "дар"
Боби III. Ибораои феълии бо пешоянди "аз"
Боби IV. Иборадои феълии бо пешоянди "бар"
Боби V. Иборадои феълии бо пешоянди "бо",
її- її її її її - її ПА
оарои , то , то оа
Хулоса
Фидристи адабиёт

Муцаддима
Таздщи проблемаи ибора дар забоншиносии точик асосан аз нимаи дуюми садаи бист огоз гардидааст. То 40л оид ба проблемаи мазкур як чатор асару рисола ва мачолачо ба табъ расидаанд, ки то андозае х,алли илмии баъзе палудои онро дар бар мегирад ва дар омузиши минбаъдаи масъалачои чудогонаи ин проблемаи мучим ба сифати сарчашмаи илмй дорой арзиши
баланд мебошанд (109, 23-26; 110; 112; 83; 118; 69, 48-60; 75; 41, 22-31; 4; 5; 12; 104;)
Рисолаи мо ба таччичи иборачои феълии бо пешояндчои
аслии яке аз сарчашмадои нодири насри бадеии асри XVI
адабиёти точик "Бадоеъулвачоеъ" -и Зайниддин Махмуди Восифй бахшида шудааст.
Зайниддин Махмуди Восифии Хиротй яке аз намояндагони барчастаи адабиёти точику форс аст, ки дар охирчои асри XV ва нимаи аввалдои асри XYI дар Хуросон ва Осиёи Миёна зиндагонй кардааст (9,7). Яке аз хидматдои намоёни у таълифи асари тарчумащолии "Бадоеъулвачоеъ" мебошад. Академик Бартольд В.В. рочеъ ба ачамияти китоби мазкур чунин чайд мекунад: "Ин асар барои ачли таччич чун хучЧ3™ таърихй ва чун асари бадей арзиши бенщоят баланд дорад" (18,163).
Дар омода сохтану тачрир намудан ва омухтани пачлучои Чудогонаи "Бадоеъулвачоеъ" хидматчои устод Айнй ва
профессор А.Н.Болдырев басо бузург аст. Табъу нашр
гардидани мачолаву асарчои чудогонае оид ба х,а'ёту фаъолият ва мероси гаронбачои ин мутафаккири бузург дар омузиши забони то андозае кумак хочад расонд
(7,112;8;9;25,203-204).
Аз чумла устод Айнй пиромуни ин масъала чунин таъкид карда буд, ки забони "Бадоеъулвачоеъ" чаичатан классикона аст. Аз дигар тараф, профессор А.Н.Болдырев чайд мекунад: "Бадоеъулвачоеъ" чам 33 Чиати гановати лугавй, тарзу воситаи
"Бадоеъулвачоеъ"
’Минбаъд зери ранами аввал насабу номи муаллиф ва номи асари у ва тазуги ранами сонй санифаи асар зикр мешавад.

алофан калимахо, сохтору ташкили ибора ва чумла дар байни дигар асархои классикии асрхои XY-XYI мавцеъи намоёнро ишгол менамояд. (25,203).
То кунун чандин пахлуи марбут ба забони "Бадоеъулваоеъ" аз ч°ниби забоншиносони точик мавриди омузиш rçapop гирифта, зимни ощо хусусиятхои лугавию грамматикии асар ошкор шудааст. Рисолахои илмии К.Кдландаров, Р.Эгамбердиев, Б.Шарифов, А.Абдуллоев ва А.Алиев аз хамин хабиланд (55;51;125;2;15).
Бо вучуди ин баъзе хусусиятхои забони "Бадоеъулвахоеъ", аз чумла бахнщж чуд°гонаи иборахои синтаксисии он мавриди омузиши махсус харор нагирифтааст. Дар асари хамин вазъият мо харор додем, ки ба таххихи яке аз гуруххои иборахои синтаксисии забони " Бадоеъулвацоеъ " даст занем. Ба ин мазмун, дар "Грамматикаи забони адабии дозирай точик" чунин нукта баён гардидааст: "Омухтани вазифаю оидаи истеъмоли шаклдои калимахо ва мухаррар кардани цонунияти истифодаи онхо барон сохтани ибора ва чумла аз масъалахои хеле мухим ва Хануз тадхихнашудаи синтаксиси забони точикй ба шумор меравад" (40,18).
Пені аз он ки оид ба мавзуи рисола, чихати навгонй ва ахамияти илмию амалии он харф занем, моро лозим аст, ки дар хусуси проблемаи ибора ва асару мацолахои марбути ин мавзуъ ба хадри зарурат маълумот дихем.
Омухтани ибора хусусан барон забонхои аналитики, ки забони точикй низ ба ин гурух мутааллих аст, ахамияти калон дорад (89;36;21). Ибора чун мавзуьи тадхихи синтаксис бештар дар забоншиносии умумй мавриди таххиху тахлил харор гирифтааст. Чунин муваффациятхои назаррасро дар омухтани ин мавзуъ пеш аз хама дар забоншиносии рус метавон мушохида кард. Дар забоншиносии умумй масьалахои му брами назарияи ибораро хамачониба омухта, аз чихати илмй
асоснок кардаанд (108, 127-182; 126, 110-124; 130; ЗО; 17; 33; 89;47;102;91).Аз ин ру,мо дойир ба таърихи омухтани ибора ва

мутаваччих шудан ва амсоли индо, дар таркиби иборадои феълй муносибати макону объектро ба таври омехта ифода мекунанд. Чузви тобеъи иборадои ин гурудро иемдои маънй, макон ва уомеъ ташкил медиданд. Ин иборадо сохти мураккаб доранд: ба мачлис иншод намудан (у.1,с. 683), ба хонаи худ муроот намудан (у.1,с.412), ба ман идонат расонидан (у.1,с.413). ба шадр нузул фармудан (у.1,с.250), ба маснади вазорат нишастан (у.1,с.344) ва амсоли индо:
Иттифодо дамон замон хабар расид, ки дазрати Убайдуллохон ба шахр нузул фармуданд (ч.I.e.2501. Чун ин иншоро тамом кардам ва ба ахли мачлис иншод намудам (у.1,с.693). К,осим шарманда ва cap пеш афканда, уро ба хонаи худ муроот намуда мутаваууид шуд (у.1,с.412).
з) Бо пешоянди "ба" иборадои секалимагие вомехурад, ки ду исм уузви тобеъ дорад. Исми дуюм ба воситаи бандаки изофй ба тамоми ибора тааллуд дорад. Феълдои даракат уузви асосии иборадоро ташкил намуда, иемдои ифодакунандаи мафдуми макон, топонимдо ба сифати уузви тобеъ истифода мешаванд. Азбаски уузви тобеъи эзоддидандаи зарур мегирад, дар натиуа ибора аз уидати сохт мураккаб мешавад. Дар "Бадоеъулвадоеъ" чунин иборадо дойираи фарохи истеъмол доранд: ба кони гил рафтан (у.1,с.1044), ба дарвозаи Сиистон рафтан (у.1,с.640), ба сайри садро рафтан (у.2,с.1044):
Дар дамин шаб ба итмом расид, Аласабод онро навишта ба кони гил рафтам (у.1,с.91). Чун ба дарвозаи Фирузобод расидам. аз даруни дарвоза гулгула ва гавго пайдо шуд
(у.1,с.640).
Муносибати мивдорй
Дар "Бадоеъулвадоеъ" иборадое, ки муносибати соф миддориро ифода мекунанд, нисбатан серистеъмоланд. Ба сифати уузви асосии ин иборадо феълдои ба маънои арзишу ченак: харидан. ситонидан. фурухтан. андоза кардан ва амсоли индо истифода мешаванд. Бахусус феъли расидан дар таркиби ин навъи иборадо серистеъмол аст. Иемдои ченаки андоза ва шуморадои