Характеры героев в прозе Амирхана Еники

• Автор: Мотигуллина, Альфия Рухулловна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 240 с.

Казанский государственный педагогический университет
На правах рукописи Мотигуллина Альфия Рухулловна Характеры героев в прозе Амирхана Еники. 10.01.02 - Литература народов Российской Федерации
Диссертация
на соискание ученой степени кандидата филологических наук
Научный руководитель: доктор филология наук, профессор Ф.М.Хатипов
Казан

Э ч т э л е к
К е р е ш
Булек 1. Э.Еникинен хикэялэренде характерлар.
1.1. Э.Еники эсэрлэрендэ геройнын рухи халате Бэм характерлары
1.2. Сугыштан сонгы хикэялардэ характер эволюциясе
1.3. Сатира эсэрлэрендэ психологик характерлар
Булек 2. Э.Еники - повесть остасы. Психологик типлар Бэм
характерлар тудыру узенчэлеге.
2.1. Э.Еники повестьларынын сюжет-композиция узенчэлеклэре
Ьэм образлар-характерлар
2.2. «Рэшэ» повестенда образлар системасы Бем характерлар
2.3. Автобиографик эсэрлардэ автор Бэм узэк герой
образы
Й о м г а к
Библиография
К Е Р Е Ш
Хезмэтнец актуальлеге. Эдэбият белеме елкэсендэ узэк мэсьэлэлэрнед берсе булып реалистик суз сэнгатенед асылын ейрэну тора. Аньщ усеш-узгэреше эдэби характер проблемасыннан аерылгысыз. Характер тошенчэсе кин мэгънэсендэ тормыштагы затнын психик узенчелеклэренэ карый. Кеше-нен эчке двньясын исэпкэ алмыйча, аныц эдэп, эхлак сыйфатларын читлэтеп утсп, рухи тормышындагы каршылыклы хислэр эволюциясен курсэтудэн башка реалист язучы характерны ботен итеп тудыра алмас иде. Характерны тарихи-ижтимагый шартлар белэн бэйлэнештэ ачу шулай ук бик эЬамиятле бурыч. Элеге ике шартнын исопкэ алынуы, аларньщ синтезы язучыныд индивидуаль ижаг узенчэлеклэрен, двньяга карашын ачыклау мемкинлеген бирэ.
Содгы еллар эдэбият белемендэ характер проблемасын аерьш алып ейрэнугэ, язучыныд сэнгатьчэ фикерлэу узенчэлеклэрен билгелэугэ игьтибар бераз кимеде. Аерым алганда, Э.Еники ижатын вйрэнгэн галимнэр нигездэ аныц эсэрлэрендэге идея, проблема мэсьэлэсенэ тукталалар. Гыйльми, тэнкьтйди хезмэтлэрдэ Э.Еники тудырган образлар деньясын тулысынча ана-лизлау, характерлар, типлар тудыру узенчэлеклэрен ачу, эсэрлэренен сэнгатьчэ жирлегсЕI ачып биру житешми. Эдэбиятыбызны кабатланмас психологик характерлар белэн баеткан язучы Э.Еники ижатындагы табышлар да узлэренэ игъ-тибар сорый. Мена ни ечен эдип эсэрлэрендэге геройларньщ характер узенчэлеклэрен тикшеру эдэбият белеме Бэм тэнкыйть елкэсендэ актуаль мэсьэлэ булып тора.
Э.Еники хикэя Бэм повестьларынын узэгенэ катлаулы язмышларны ку-ярга ярата. Эдип аларньщ рухи деньясына утеп керэ, геройларыныц уй-кичерешен, борчу-хэсрэтлэрен, кылган эш-гамэллэрен тасвирлау ярдэмендэ аларньщ характер узенчэлеклэрен ачып бирэ. Бу исэ уз чиратында аньщ эсэрлэрендэ вакыйгалар агышын, тормыштагы катлаулы ситуациялэрне эзлек-ле, бертеклэп суратлэуне тээмин итэ. Автор моца кешенец эйлэнэ-тирэ белэн органик бэйлэнешен курсэту ярдэмендэ ирешэ. Нэтижэдэ, автор эдэбиятньщ

куркыныч астына куйган, «Ана йэм кыз»да исэ уд ананьщ йомшак тушэгенэ угсп кергэн, «Мак чэчэге»ндэ чэчэкне гузэл жирлектэн аерган, «Ялгыз каз» хикаясендэ казныц населе дэвам итуен чикли язган. Лакин автор куцелен тетрэндергэне тагын да тирэндэрэк, «фажигалелек кеше куцелендэ олы хасрэт кенэ тугел, эстетик борчылу тудыра. Ул кешенец ацына Ьам хислэренэ тазарткыч, чистарткыч йогынты ясый, анда тубэн, кабахэт куренешлэргэ нафрэт тэрбияли, ихтыярны Ьам горурлык сыйфатларын чыныктыра» (237,373). Эдипне борчыганы - кешелэр. Тереклек деньясын, кешелекне фажигага китергэн сугышнын мэрхэмэтсезлеген Э.Еники «Икенче кенне», «Тауларга карап», «Ялгызлык» хикэялэреццэ бирелгэн геройларньщ язмышларын сурэтлэу юлы белэн тагын да тирэнрэк, дэвамчанрак ачып бира.
Героютар характерынын ничек, ни рэвешле сурэтланеше аларны чолгап алган тиралек, урын, вакыт белэн бэйле. Аерым очракларда бу атрибутлар эйдэп баручы ролен ути башлавьт да мамкин. Мэсэлэн, уз вакытында И.Бунин АЛехов пъесаларыньвд теп герое-вакыт дип язган иде (128,198). Шулай эйтергэ яраса, вакыт, эдэби эсэр канвасында тасвирланып, сурэтлэу объекты да булып тора. Автор кыска яки озын вакыт аралыгын сурэтлэргэ, вакыт атышын тизлэтергэ 1тэм акрынайтырга да мамкин. Ул вакытны тарихи вакыт белэн тыгыз бэйлэргэ яки аннан аерылган итеп, уз эченэ «биклэнган» рэвештэ бирергэ мамкин. Шулай ук язучыныц уткан заманны, хэзерге Ьам килачэкне торле нисбэтлэрда ачып биру да хэленнан килэ. Эдэби вакытньщ объектив бирелгэн вакытган аермасы да бар, ченки, сонгы исэптэ, бу вакытны субъектив кабул итугэ алып кило (94,211).
Элеге узэнчэлеклэрне исэпкэ алсак, Э.Еники геройлары яшэгэн вакыт тарихи чорнын узенчэлекле якларын ачып биру мемкинлеген тудыра. Символик мэгьнэсендэ вакыт анын сугыш чорында юкат ителгэн хикэялэренэ да килеп керэ. Вакытньщ бирелеше Ьэр шагыйрьдэ, hap язучыда узенчэлекле. Бу хакта борынгы рус эдэбиятынын поэтикасын тикшерган Д.Лихачев кызыклы нэтижэлэргэ килэ. Эдэбият, башка сэнгать тарлэре белэн чагыштырганда, кубрэк узе вакыт сэнгате булып тора. Вакыт аньщ объекты, субъекты йэм сурэтлэу коралы дигэн фикер уткэрэ (94,209).
Э.Еникидэ вакыт берэмлеге мизгел-минут-сэгать-гомер-мэцгелек белэн улчэнэ. «Бала»да ул Зарифньщ баланы кулына алып энисенэ тапшырганчы булган вакыт, «Ана 1гэм кыз»да Ананьщ сеекле улын кету аральтгы. «Бер гена