Творчество Гаяза Исхаки и татарская литература XX века

• Автор: Саханов, Минахмет Жамилович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 1998
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 454 с.

/У.'У/- іО/її-З
КАЗАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
На правах рукописи
САХАПОВ МИНАХМЕТ ЩШИЛОВИЧ
ТВОРЧЕСТВО ГАЯЗА ИСХАКИ И ТАТАРСКАЯ ЛИТЕРАТУРА XX ВЕКА
10.01.02. - литература народов Российской Федерации /Татарская литература/.
ДИССЕРТАЦИЯ НА СОИСКАНИЕ УЧЕНОЙ СТЕПЕНИ
ДОКТОРА ФИЛОЛОГИЧЕСКИХ НАУК
(Д/Х.
КАЗАН ДОУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ
Кулъязма хокукында
ШЦНЭХМЭТ ЭМИЛ УЛЫ СеХАПОВ
ГАЯЗ ИСХАКЫЙ Ш1АТЫ ЬЭМ XX ГАСЫР ТАТАР ЭДЭБИЯТЫ
10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары едэбияты /Татар едебияты/.
ФИЛОЛОГИЯ ФЭННЭРЕ ДОКТОРЫ
дагэн ГЬЙЛЬМИ Д8Р8Ц8 АЛУ ОЧЕН ТЭКЬДИМ ИТЕЛГЭН ДИССЕРТАЦИЯ
КАЗАН
КЕРЕШ
Деньяда барган гомумдемократик процессларнщ кечле йогынтысы нетизцесенде Ьам дистэлэрче еллар буена тупланып килгэн сеяси,икъ-тисадый, милли,медени,рухи проблемаларны чишунен тепле формуласын таба алмау аркасында йезден артык миллэт яшэгэн XX гасыр империя-се - СССР дэулет буларак таркалгач, рухи кыйммэтлэрне де янабаш-тан карау, анализлау Нем беялеу ечен кайбер шартлар туды. Аерым алганда, эдэбиятыбызда хасил булган "ак талларины бетеру ечен кин мемкинлеклер ачылды.
1917 елгы Октябрь инкьгйлабыннан сон большевиклар фиркасе лидеры В.И.Лениннын hep милли мэдэниятте ике мэдэният булуы турында-гы фикеренэ нигезленген социалистик реализм методы бары бер идео-логияне,ягъни коммунистик тэгълиматны яклауга гына хезмэт итте. Эдэбиятта Ьэм сэнгатьте хакимлек дилбегесен уз кулына алган социа-лйстик реализм методы тормышны heM объектив чынбарлыкны социализм идеаллары яктылыгында суретлемеген башка эсерлернен гомерлэрен кисте яки’деньяга чыгу ечен мемкинлек бирмэде. Социалистик реализм методы.миллэтлэрнец тарихи-медэни мирасларына. карата да бик рехимсез булды. Аларнын йезлэрче гасырлар буена тупланып килген бай рухи хазинэлэренэ ревизия ясап, тоталитар тегьлиматына туры килми торган ядкарьлерне архивларга япты, яки щ аянычы,бетенлей ук аларнын гомерлэрен кисте. Нэтиеде, социалистик реализмныц нигезе булган сыйнфый принцип аркасында бетен бер халыкнын иади кече Ьем интеллектуаль мегере белен тудырылган рухи кыймметлер вэ тарихи-медэни мирас ядкарьлере, милли мэденият ясалма ревеште ике-гэ буленде. Бу буленеш, дэулэтнен интеллектуаль усеш дерезкэсен шактый тоткарлап кына калмады, белки халыкнын рухи деньясын да шактый шэрэлендерде, милли генофондны нык зэгыйфьлендерде, болай да юка элпэ хэлендэ булган милли зыялылар катламын инкыйраз чиге-не куйды.

сыйриньщ 1880 - 1881 елларда денья кургэн "Кырык бакча" Ьэм "Эх-лак рисалэсе" дигэн китаплары иэдитчелек хэрэкэте идеологиясен кечэйту максатына хезмэт ителэр.
XIX йез. ахырында башка татар едиплэре дэ яна есэрлэр щат итеп алдынгы карашлы мэгьрифэтчелэргэ зур булышлык курсетэлэр. Атап эйткендэ Ш.Меранинеч "Назуратея хак" /'Хакыйкатьне куз ал-, лау"/ дигэн хезмэте /1870/,шагыйрь Эбелхеернен "Мэснэви" ыентыгы /1883/ ,Г.Чокрьгйнщ "Шэмгыз-зыя” /'Шэм нуры"/ китабы /1886/, М. Акъ-еЕетнен "Хисаметдин. менла" романы /188б/, З.Бигиевньщ "Элуф, яки гузэл кыз Хэдичэ" романы /1887/ , Г.йльясинын "Бичара кыз" драма-сы /1887/,Г Фэезхановнщ "Тутыйнамэ"Тгрзиее2./1В87/, Р.Фэхредди-новнщ "Китабел-игътибар" хезмэте /1888/ мэгърифэтчелек идеоло-гиясенен нигезен ныгытып кына калмыйлар, бэлки милли янарыш мэн-фэгатьлеренэ хезмэт итулере белэн дэ яэдитчелек хэрэкэтенэ естэмэ кеч биралэр.
Бу чорда милли матбугат булдыр.у ечен барган авыр керэш елеш-чэ уныш белэн тэмамлана Ьем ниЬаять, 1899 елда Казанда зур гаэеп белэн бертуган Кэримовлар типография ачуга ирешэлэр. Гэрчэ башка урыс типографиялэрен патша хекумэте казна исэбенэ тотса да, милли типография ачу ечен уя бертуган Кэримовларга бер тиен дэ бирми. Щулай булса да,фидакарь миллэтпэрвэрлэрнен уягэтлеге Ьэм милли янарыш идеалларына тугрылыклы нэтищэсенде, милли эдэбиятньщ Ьэм милли матбугатнын усеп китуе ечен унай яирлек эзерлэнэ.
Милли янарышньщ бер формаеы булган щэдитчелек хэрэкэте куэт алган чорда туган Гаяз Иехакый башта Яуширмэ авьшы мэдрэсэсендэ белем ала,аннэн сон ул 1890 елда янача укыту керэ башлаган Чистай мэдрэсэсендэ укый башлый.Оч ел анда белем туплаганнан сон,Г.Ис-хакый 1893 елда Казанга кила Ьэм я?эдитче укыту ысулы кечэя башлаган Кул буе мэдрэсэсендэ белемен артанруны девам иттерэ. Биредэ укыганда ул "Теряемая" газетасьг белен таныша, хелфесе Ьади Мак-