Творческое наследие Фатиха Халиди

• Автор: Мухаметшин, Зуфар Гумарович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 215 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ ГАЛИМЗАН ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭД0БИЯТ Ь0М С0НГАТБ ИНСТИТУТЫ
Кулъязма хокукында МЄХ0ММ0ТНІИН ЗЄФ0Р ГОМ0Р улы
Ф.ХАЛИДИНЕЦ ИЗАТ МИРАСЫ
10.01.02.- Россия Федерациясе халыклары адебияты
Фанни щитэкче: филология фэннаре кандидаты Охматщанов Марсель ИбраЬим улы
Филология феннэре кандидаты исемле гыйльми дэрещэгэ лаек булуны дэгъва итеп язылган диссертация
Казан

Э Ч Т Э Л Е К.
КЕРЕШ. ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИХАРАКТЕРИСТИКА
I BY ЛЕК. ТАТАР 0Д0БИЯТЫ Ь0М Ф.ХАЛИДИ:
1. Тормыш йэм ииат юлын айрану тарихы
2. Ф. Халиди - драматург
3. Ф.Халиди - тэрщемэче
II БУЛЕК. Ф.ХАЛИДИ К А ЛЕН Д АРЬ Л 0РЕ :
1. ©йранелу дэрэщэсе
2. Тарихи чыганаклар
3. Милли- мадэни традициялар
III БУЛЕК. Ф. ХАЛИДИ ИЩАТЫНДА “1001 сахар” эсаре:
1. “1001 сахар” эсэрен вйрэну тарихы
2. 0сэрдв сурэтлар системасы
3. 0дип иждтында дини Ьэм деньяви тарбия
4. Ац-белем мэсьеяэренен, яктыртылышы
5. “1001 сахар” Ьэм Кенбатыш Европа традици- 177 я ларе.
ЙОМГАК
ШАРТЛЫ КЫСКАРТЫЛМАЛАР
0Д0БИЯТ ИСЕМЛЕГЕ

К Е Р Е Ш ХЕЗМЭТКЭ ГОМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКА.
ТЕМАНЫН, АКТУАЛЬЛЕГЕ. XIX йез — татар эдэбияты тарихында тиран борыГнлар норы. Бу дэвердэ куренекле татар мэгърифэтчелэре - Х.Фэезханов, С.Кукляшов, М.Иванов, Ш.Мэр-ждни, Р.Эмирханов, К.Насыйри, Г.Фэезханов, Ш.Рэхмэтуллин,
З.Бигиев, М.Акъегетзадэ, Р.Фэхретдинов, Г.Ильяси Ь.б. яшэп иждт иттелэр йэм татар мэдэниятында кабатланмас хезмэтлэре белэн узлэренец эзлэрен калдырдылар. Эмма бу шэхеслэрнец тормыш Ьэм иждт юлы, алар калдырган бай мирасньщ зур елеше бугенге татар гуманитар фэнендэ тиешле бэйасен алмаган яисэ кабат ейрйуне сорый. Мэсэлэн, К.Насыйриныц купкырлы бай иждты терле яктан алып бэялэнгэне юк. Шулай ук XIX йез ахыры - XX йез башы эдэби хэрэкэтендэ актив иждт иткэн Ьам татар мэгърифэтчелек эдэбиятында уз доньясын булдырган Г.Фэезханов, Ш.Рэхмэтуллин кебек куренекле мэгърифэтчелернен, иж,атлары игътибардан читтэ кала.
XIX йоздэ У рта гасыр традициялэреннэн ук килгэн гуманистик идеялэр татар эдэбиятында яца формалашкан реалистик иж,ат методында да топ принцип булып кала. Ягъни, Урта гасыр шэрык Ьэм реалистик эдэбият узара урелеп, бер-берсен баетыи милли-мэдэни ждрлек нигезен тэшкил итэ. Мондый алым куп мэгърифэтче язучыларньщ эсэрлэрендэ бергэ яшэде Ьэм Урта гасыр эдэби тенденциялэреннэн Европа тибындагы татар реалистик эдэбиятына кучудэ мойим рольне башкарды. Шундыйларныц берсе — узенец купкырлы иж,атында ике эдэби юнэлешне бер ук дэрэжрдэ кулланган мэгърифэтче язучы Фатих Халиди.

Ьем француз теле турында суз алып баруы гаж;эп тугел, моны, фекать, заман талебе итеп кене карарга мемкин. Бу вакыйганы Г.Карам “иншаллаЬ бондан соцра бу кеби адэмнеребез да булыр” дип язып чыкты. /72/.
Барыннан да бигрэк, Ф.Халиди-тарихи алшартларньщ ничек харэкат итуенэ карамастан, магърифэтчелек идеяларена тугры калган шэхес. Ул бу идеясен есеренде терле яктан гаудаландереп бара. Шуларнын, берсе, магърифэтче язучы ©чен вЬемиятлесе, атаныц улы-на ан, белемга чакырган васыять урнэген курсатуда. Мораднын, атасы узенен, гомере буенча укый алалмавы, надан булуына арнеп яши, улын укырга чакырып васыять калдыра. “Наданлыгымнан буйла фэкыйрь булдым, яшем 60 ка ждтеп та деньяда бер ва рахат курмедем, имди, угылым, албэттэ, тырышып укып галим бул, hap фэнне бел, денья сафасыныц кадерене белерсец”.
Мэгърифетчелек идеясен бируда васыять язу, эйту “1001 сахар” эсаренда куп кабатлана Ьам еЬемиятле роль уйный. Ничншксез, Мо-раднын, югары белемен Ьам ахлакый ягын курсату ©чен, беренче дей-ствиенец вакыйга урынын бирганда, аньщ ©стеленда 5-6 китап, бер--нича газета, кара савыты, калам бар дип магьлумат китера. Герой-нын, ахлакый ягы сейлашу манерасы, уз-узен тотышында да персонаж лар белан диалогларда да ачык чагыла.
Морад образынг бирганда Ф.Халиди публицистик алымны фай-далана. Автор Морад аша узенен, магърифэтчелек идеяларен, деньяга карата фэлсефи карашларын тасвирлый. Ул, мэсэлэн татар халкы-нын, суфи сузенец мэгьнэсен тарайтып, “бернерсе белмаган наданны, хатта ике кузе юк сукырны да суфи дилер” дип узенен, борчылуын белдерэ. /61, 572/.
Ф.Халиди “Морад Салимов” драмасында саудагар балаларынын, надан калуларынын, себэплерен курсата. Ул аталарынын, мал-м©лкат