Религиозная мистика и мифология в татарской поэзии

• Автор: Яхин, Фарит Закизянович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 267 с.; 20х27 см

Ц:ОІ- 10/X
41:01- /0/6'6
ТАТАРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ГУМАНИТАРНЫЙ ИНСТИТУТ
ЯХИН ФАРИТ ЗАКИЗЯНОВИЧ
РЕЛИГИОЗНАЯ МИСТИКА И МИФОЛОГИЯ В ТАТАРСКОЙ ПОЭЗИИ
КНИГА ИМЕЕТ

В перелл.
ОТИТ*. <Ю?ТИН.
Л'лМ* вып.

І і резидиум ВАК России (решение от "X" ЛТ" № £1С степень ДОК
Ш-ШШкіі наук Г
вления ВАК России !
Казань
Издательство Татарского государственного гуманитарного института

о ьт-'Оі

басма белэн танышып чыккач, бераз аптырашта калдык. Дерес, Манкышлау Тыншык улынын, бу басмада икенче-жиденче сэхифэлэрдэ Э.Яссэвигэ атап язган мэдхия-менэжэте урнаштырылган. Э аннан сон “Беренче хикмэт—Солтан Хужа Эхмэтнен менэжэте”, “Икенче хикмэт—нэзым” (ягьни, шигырь), шулардан сон “3 нче хикмет”, “Газэл—Ахыр Хужа Эхмэт”, “4 нче хикмат”, “5 нче хикмэт”, “Наданнар—6 нчы хикмэт”, “Хужа Эхмэт Яссэвинец пире Йосыф Ьэмэдани”, алга таба “7 нче хикмат” дип “159 нчы хикмэт”кэ кадэр, тэртип саннары буталмыйча, хикмэтлэр урнаштырылып киленэ. Э.Яссэвинен хикмэтлэре беткэч, “Тэммэтту таммам”, ягьни “Темам тэмам булды” дип курсэтелэ, шуннан сон Манкышлау Тыншык улы суфичылык Ьэм Э.Яссэви хакында уй-фикерлэрен, хислэрен монажэтендэ яза. Аннан сон ЭЯссэвинен “Дэфтэри сани” эсэрен урнаштыра, аны: “Бу рисалэ Хужа Эхмат Яссэви рэхмэтуллаЬи галэйЬи насыйхэтедер”,—дип атый. Эмма галимнэр М.З.Закиев Ьэм Э.Г.Кэримуллин катгый рэвештэ белдереп узган тезуче-наширнен Э.Яссэви биографиясе хакындагы макалэне да, башкасын да ул басмалардан таба алмадык. Алар, мегаен, Э.Яссэвинен “Дэфтаре сани” эсэрен шундый макала булырга кирэк дип уйлаганнардыр?
Хужа Эхмат бине ИбраЬим Яссэвинен (Эхмэт Яссэвинен) тормышы фанга шактый билгеле, дияргэ мэмкин. Терек галиме Ф.Кепрулунен 1918 нче елда ук язылган “Турк эдэбиятында илк мутэсэувифлэр” дигэн хезматенен (7 нче басмасы Анкарада 1991 елда денья курган) 180 сэхифэсе анын тормышын Ьэм ижатын, шаехлэрен ейранугэ багышланган. Ул “Башлансуз” (Кереш елеше) булегендэ ук суфичылыкны халыкчанлык тешенчэсе белэн тантал куя". Татар эдэбияты тарихында шагыйрьнен 1166 елда (Ь.562) вафат булуы ачыкланьшган, амма анын кайчан туганлыгы хакында мэгьлуматлар сакланмаган дип барыла100. Шунлыктан анын туган елын галимнар терлечэ курсэталэр. Ф.Кепрулунен тикшеренулэренэ курэ, Э.Яссэви меселман ел хисабы буенча бишенче гасырнын, ягьни Миладида XI йезнен урталарында деньяга килтэн101.
Э.Яссэвинен кайда кумелгэнлеге да ачык билгеле. Ул туган шэЬэре Яссыда, ягьни хэзерге Теркестанда вафат булган Ьэм шунда жирлэнгэн, соныннан кабере естенэ терле дэвер хекемдарлары тербэ тезетканнэр, хэзерге кендэ анын тербэсе Ьэм тербэ тирэсендэге гажэеп корылмалар югары уку йорты комплексын хасил итэлэр. Кайбер риваятьлэргэ Караганда, Э.Яссэви, Мохаммад пэйгамбэр кебек ук, узенен мэсжиде янында жирлэнган. Бу йоланын сонгы дэверлэргэ кадэр сакланып килгэнлегенэ куп дэлиллэрне атарга мемкин булыр иде. Э.Яссэвинен тербэсендэге язмаларны фэндэ беренчелэрдэн буларак А.А.Диваев Нам П.Н.Эхмэров тикшергэннэр102. Алар, шулай ук, анын шэхси. меЬерен дэ ейранеп, аерым мэкалэдэ Жентеклэп язьш чыгалар103.
“Мэулана Хисаметдин Сыгнакый рисалэсенда Эхмэт Яссэви 130 ел гомер корган дип мэгълумат бирэ”104,— дип яза Н.М.Маллаев. Эгэр дэ бу факт дерес булса, Э.Яссэви 1036 нче елда деньяга килгэн, Ьижри белэн исэплэгэндэ, 432—562 нче елларда яшэгэн булып чыга. Эмма шушы хэбэрдэн артык гайре дэлиллэр юклыктан, галимнэр Э.Яссэвинен 130 яшь яшэгэнлеген шик астында калдыралар Ьэм хэтта кире кагалар. Монда, анын узе хакында язганда: “63 яшемдэ жиргэ кердем”,—дип белдеруе—сэбэплэрнен берсе булырга кирэк.
Э.Яссэвинен уз яшен алтмыш еч белэн чиклэвенен сэбэбе шунда, ченки анын ышануы буенча Ьэм фикеренчэ, меселман кеше Мехэммэд пэйгамбэр яшенэ ирешкэч (э ул 63 яшендэ вафат булган), деньядан кичэргэ тиеш икэн. Эгэр дэ 63 яшьтэн узсан, гомерен киселмэсэ, бу дерес тугел, сеннэтчэ булмый, имеш. Шунлыктан Э.Яссэви 63 яшендэ узенэ кабер казып, лэхеткэ ята. 60 кен Ьэм тен буена ашамый-эчми, эмма анын
99 Квпрулу Ф. Турк эдэбиятында илк мутэсэувифлэр.— Анкара, 1991,— С.1. (Терек телендэ).
im татар эдэбияты тарихы. Апты томда.— Т. I.— Казан: Татар.кит.нэшр., 1984 — Б.81.
101 Квпрулу Ф. Курсэтелгэн хезмэт.— Б.62.
102 Диваев А.А., Ахмеров П.Н. Надписи мечети Ахмеда Ясави//Известия Общества Археологии, истории и этнографии при Императорском Казанском ун-те;— T.XIII.—Казань, 1885,— С.538-551.
103 Диваев A.A., Ахмеров П.Н. Описание печати Ахмеда Ясави/Дам же,— С.530-537.
104 Маллаев Н.М. Узбэк эдэбияты тарихы.— Беренче китап (XYII гасыргача).— вченче басма,— Ташкент: “Укытучы” нэшрияты, 1976,— Б. 152. (Узбэк телендэ).