Структура и семантика побудительных предложений в современном таджикском литературном языке

• Автор: Абдурахмонова, Мастура Амиралиевна
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 144 с.

ДУМ^УРИИ ТОДИКЙСТОН ДОНИШГО^И ДАВЛАТИИ МИЛЛИИ 'ГОДИК ИСТОН

А БД У Р А ДМОНО В А МАСТУРА АМИРАЛИЕВНА

СОХТОР ВА МАЪНОИ ДУМЛАИ АМРЙ ДАР ЗАБОНИ АДАБИИ МУОСИРИ ТО ДИК

Ихтисос: 10.02.22 - забойкой халв^ои мамолики хоридии Европа, Осиё, Африко, бумиёни Америка ва Австралия (забони тоники)
Ро^бари илмй: узви вобастаи АИ Дум^урии Тодикистон, доктори илм^ои филология, профессор М.Ніуосимова.

РИСОЛА барои дарёфти дарадаи илмии номзади илм^ои филологи

Ба ^укми дастнавис

Душанбе

МУНДАРИДА
МУКЛДДИМА
БОБИ І. ВОСИТА^ОИ ИФОДАИ АМР ДАР ДУМЛА
1. Бо воситаи сигаи амрй ифода ёфтани маънои амр
1.1.Водоркунии шахси дуюм
2. Ба воситаи сига^ои дигар ифода ёфтани маънои амр
2Л.Водоркунй ба амали муштарак
2.2.Водоркунии шахси сеюм
3. Бо ёрии восита^ои дигар ифода ёфтани маънои амр
3.1. Маънои лексикии феъл^о дар ифодаи амр
3.2. Ба воситаи ^иссача^о ифода ёфтани амр
3.3. Ба воситаи нидо^о ифода ёфтани амр
Хулоса
БОБИ II. ДУМЛАДОИ АМРЙ ВА СОХТИ ГРАММАТИКИИ ОНДО
1. Думлаи соддаи яктаркиба
ІЛ.Думлаи соддаи яктаркибаи муайяншахс
1.2. Думлаи соддаи яктаркибаи умумишахс
1.3.Думлаи соддаи яктаркибаи бешахс
2. Думлаи соддаи дутаркиба
Хулоса
БОБИ ПІ. РАВАНДИ НУЩ ДАР ИФОДАИ АМР
Водоркунй, навъ^о ва вазифа^ои он
1. Амру фармон
2. Супориш
3. Талабу дархост
4. Хо^ишу илтимос
5. Маслих,ат
6. Таклифу пешншуод
7. Даъват
8. Таврим
9. Тасаллй ва дилдорй
Хулоса
ХУЛОСА
ФЕДРАСТИ АДАБИЁТ

МУ^АДДИМА
Забони тодикй аз думлаи забондои щадима буда, сарвати лутавии ганй ва сохти грамматикии мукаммал дорад ва дар тули асрдо такмил ёфта корхурда гардидааст. Гарчи сохтори грамматикии забон дар дед давру замон аз назари олимони нуктасанд дур намондааст, омузиши диддй ва дамадонибаи хусусиятдои сарфию надвии забон аз охирдои нимаи аввали асри XX шуруъ гардидааст. Дар китобдои дарсии солдои бистуму чилуми барон мактабдои дамагонй таълифгардида доир ба хусусиятдои грамматикии забони тодикй маълумоти умумй дода шудааст (1,2,7,10, 23,26).
Дар забоншиносии тодик бештар данбаи шаклсозй, унсурдои грамматикии иборасозию думлабандй таваддуди мудаддидонро ба худ далб намудааст. Бояд, дайд кард, ки омузиши надви забони тодикй аз даврадои хеле дадим шуруъ гардида бошад дам, сохти муназзами надвй дамчун як системаи комил фадат аз даврадои охир огоз ёфтааст. Дар таддиди хусусиятдои надвии забони тодикй масъалаи думла, тарзу воситадои грамматикии думлабандй, навъдои думла аз лидози сохту таркиб, вазифаи иртиботй ва гайра мавдеи хос дорад. Ин бесабаб нест, зеро думла чунин водиди мудими забонист, ки фикр бо єри и он ифода меёбад ва дамчун воситаи мубодилаи афкори одамон хизмат мекунад.
Табиист, ки дар илми надв думла ва думласозй мавдеи намоёнро ишгол мекунад. Идрои вазифаи аосии забон - таъмини мубодилаи афкор ба тавассути думла имконпазир мегардад ва ахбор мадз дар думла ва ба воситаи думла ифода меёбад. Аломатдои асосии думла, сохти думла, таснифоти думладои содда аз дидати сохту таркиб, одангу мазмун яке аз масъаладои надв дар илми забоншиносй ба шумор мераванд.

амал нарасад. Шояд аз дамин сабаб бошад, ки як шакли грамматикии феъл, -сигаи амрй барон ифодаи дамаи тобишдои маъноии амру фармоиш илтимосу ходиш ва тайра одизй мекунад ва шаклдои дигари феъл- сигаи шартй-ходишмандй ва хабари гуё ба ёрмандии сигаи амрй меоянд.
Аз маводи гирд овардаамон маълум мешавад, ки сигаи шартй-ходишмандй дар ифодаи маънодои модалй нисбат ба сигаи амрй ганитар ва рангинтар аст. Вале бояд дар назар дошт, ки вазифаи асосии ин шакли феълй маънодои шарт ва ходиш аст, на водоркунй ба амале.
Бар замми ин, думладое, ки дар ондо маънои водоркунй бо шакли сигаи шартй-ходишмандии феъл ифода ёфтааст, аз дидати сохту таркиб ва пайваста ба ин аз лидози тобишдои маъно аз думладои амрии маълумй ба куллй фард мекунанд.
Феълдои сигаи шартй-ходишмандй амалеро ифода мекунад, ки гуянда водеъ гардидани онро раво, имконпазир ва ё вобаста ба шарте медонад (35, 272; 48, 239).
Аммо вобаста аз талаботи синтаксисй ва мати шаклдои сигаи шартй-ходишмандй маънои амрро ифода кар да метавонанд.
Дар таддидотдои махсуси ба думладои амрй бахшидашуда ба шаклдои сигаи шартй-ходишмандй ифода шудани маънодои гуногуни амр дайд шудааст ва чунин думладо яке аз типдои думладои амрй дисобида мешаванд (42, 40, 52, 63).
Хдрчанд ки аз руи маъно ва оданги сухан баъзан аорист ва дигар шаклдои феълй ба сигаи амр наздик мешаванд, дар забони тодикй шакли асосии сигаи амр феълй фармоиш мебошад, ки ба майли замони оянда ба гуруди феълдои замони дозира-оянда дохил мешавад (48, 237-238).
Шакли аорист вобаста ба мати ва ситутатсияи нутд ба маънои амр ва хабар далолати карда метавонад:
а) хабар: