Таджикская лингвистическая мысль X-XVI вв.

• Автор: Ходжаев, Давлатбек
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 344 с.

МУИДАРИНА
Мууаддима
Боби I. Системам забоншиносии араб ва науши он дар ташаккули
таълимоти лугавию грамматикии тодик (форс)
1.1. Аз таърихи пайдоиш ва тауаввули забоншиносии араб 30
1.2. Пак;ши забоншиносии араб дар ташаккули таълимоти лугавию грамматикии тодик (форс)
Боби II. Шаруй масоили забоншиносй дар ёдгориуои тодикии
(форсии) асруои Х-Х¥
2.1. Масоили умумй
2.2. ПГаруи лугавию грамматики дар фаруангномауо
2.3. Бауси забоншиносй дар осори фалсафй
2.4. Шаруй дастурии забони тодикй (форсй) дар асаруои улуми сегона (аруз, уофия, бадеъ)
2.5. Шаруй бахшуои забоншиносй дар осори ба гуруубандии улум бахшидашуда
Боби III. Хода Хасани Нисорй ва афкори забоншиносии у
3.1. Масоили умумй ва баррасии мавзуъ
3.2. Масъалауои фонетика (ууруф) аз назари Хода Дасани
Нисорй
3.3. Дайдуои лексикии Хода Дасани Нисорй
3.4. Масъалауои морфология (илми сарф) аз назари Хода Хасани Нисорй
3.5. Хайдуои Хода Дасани Нисорй дар боби калимасозй 259
3.6.1-^айдуои наувии Хода Дасани Нисорй
Хулоса
Феуристи манбаъуо ва асаруои илмй
МУІуАДДИМА
Аз дамон рузгоре, ки инсон ба муошират ва муносибатдои гуногуни даетй иртибот гирифт, мадоми сухан ва шинохти он, явне тадлилу таддиди сухан дам, арзиши мудим пайдо кард. Бедуда нест, ки шоири гавдаршинос Калими КошЬнй гуфтааст:
Бедтарин гавдари гандинаи дастй сухан аст,
Гар сухан дон набувад, мур да чаро хомуш аст?!
Донишмандони гузаштаи мо кушиш кардаанд, ки ана дамин гавдари гандинаи дастиро дамеша дифз намоянд ва то тавонанд онро танитар гардонанд. Матому мартабаи олимоне, ки дар ин ришта заучат мекашиданд, аз руи дамин меъёр, явне чи чизе ба ин гандина зам кардаанд, муайян карда мешуд.
Дар рузгори имрузаи мо ру овардан ба таврихи илму фарданги гузашта, ба хусус таврихи илми забоншиносй, торафт зиёд ніуда истодааст ва дар мактабу донишгоддои думдурй зарурати тавлими чунин як фанне дам ба миён омадааст, ки, аввалан, он тавонад, аз таврихи илми забоншиносии гузаштаамон ба хонандагону донишдуён дониши зарурй дидад; дуввум, доло ки тамоми дуддатнигорй, воситадои ахбори умум, дафтардорй бо забони давлатй, явне тодикй, сурат мегирад, бояд бунёди гузаштаи ин воситадои мухобирот равшан карда шавад; нидоят, мо имруз бояд бидонем, ки дар гузашта илми забоншиносии мо чй манзарае дошт ва барон рушду инкишофи он кадом донишмандон дисса гузоштаанд.
Ин до овардани як андешаи донишманди Эрон Ризои Тададдуро аз пешгуфторе, ки ба тардумаи «Ал-федрист» навиштааст, муносиб дидем: «Гирдбоди даводиси сиядгин, тахту тоди Чингиз ва чингизсифатон мудаддимоти индитотро дар тамоми мародили даёти шардиён фародам сохт. Аз улуми бостонии Эрон, ки шояд чизе ба до монда буд, дамчунин осори олами исломй аз миён рафта ва ё хатари нобудй онро таддид

Дар зинаи аввал, яъне то истилои арабко, усулу равиши шаклгирии афкори забоншиносии форсу тодик фар»; доштааст, аммо баъдтар он дар зери таъсиру нуфузи забоншиносии араб монд.
Дар замони хилофати араб, яъне аз асри VII то асри XI лутате, ё дастуре бо забони тодикй таълиф нашудааст, зеро ин даврае буд, ки дамаи дуввадои эдодй, илмй, фардангй таснифоту таълифоти хешро ба забони арабй андом медоданд.
К,адимтарин лугате, ки то замони мо расидааст ва ба забони форсй (то дики) аст, «Лугати фуре»- и Асадии Туей мебошад, ки тахминан соли 1065 таълиф шудааст. Дар сарчашмадои таърихй як лугати дигаре ёд мешавад, ки нисбат ба «Лугати фуре» дадимтар аст, аммо он то ба замони мо нарасидааст. Ин лугат «Фардангй Абу Дафси Сугдй» ном дошта, ба охири асри IX ва аввали асри X тааллуд дорад. Пас маълум мешавад, ки то он замоне, ки инкишофу тадаввули системаи забоншиносии арабй бо шиддат идома дошт, афкори забоншиносии форсу тодик наметавонист,ки мустадиман амале дошта бошад. Тандо аз охирдои асри X ва ибтидои асри XI афкори забоншиносии форсу тодик одиста - одиста шакл гирифт, ки дар ин дода хизмати олими дамадон Абуалй Сино хеле калон аст. Дарчанд ки дар ин давра аллакай системаи грамматикии араб хеле давй гардида буд, вале Абуалй Сино кушиш намуд, ки асосдои назарии илми забоншиносии форсу тодикро нишон дидад.
Абуалй Сино дар шарду тавзедоти масъаладои забоншиноей ба системаи фалсафии Абунасри Форобй такя кардааст. Аз руи фадмиши Абунасри Форобй нахустин шакли дунаре, ки дар одамон пайдо шудааст, суханварй аст. Ин дунар одиста-одиста одамонро ба фадмиши абстрактии мафдуму додисоти олам раднамун сохтааст. Х^унари суханварй бошад, барои тасвиру дар хотир нигод доштани он мафдуму додисот аз дузъиёти хотирмону образдо истифода кардааст, ки дар натида дунари дигар - шеър,