Проблемы изучения синтаксического строя татарского языка в трудах академика М.З. Закиева

• Автор: Яруллин, Эльмир Ильсурович
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2010
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 260 с.

ЭЧТЭЛЕК
КЕРЕШ
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК. Татар тел белемендэ М.З. Зэкиевнен,
фэнни мирасы
1.1. Гомуми мэгьлуматлар
1.2. М.З. Зэкиевнец фэнни эшчэнлегендэ теп юнэлешлэр
ИКЕНЧЕ БУЛЕК. М.З. Зэкиевнец татар телендэ гади
жемлэнец структурасын ейрэнудэге эшчэнлеге
2.1. Гомуми мэгьлуматлар
2.2. М.З. Зэкиев хезмэтлэрендэ сузтезмэ тезелеше мэсьэлэсе
2.3. М.З. Зэкиев хезмэтлэрендэ ж;емлэ кисэклэре проблемасы
0ЧЕНЧЕ БУЛЕК. М.З. Зэкиевнец татар телендэ
кушма жемлэ тезелешен ейрэнудэге эшчэнлеге
3.1. Гомуми мэгьлуматлар
3.2. М.З. Зэкиевнец синтетик жемлэлэрне ейрэнудэ
тоткан урыны
3.3. М.З. Зэкиевнец аналитик жемлэлэрне
ейрэнудэ булган карашлары
3.4. М.З. Зэкиевнец лингвистик эшчэнлегендэ
текст проблемасы
ЙОМГАК
БИБЛИОГРАФИЯ

КЕРЕШ
XX гасыр - татар деньясына куренекле шэхеслэр биргэн, шуныц белэн бергэ татар мэдэниятен, телен, татар халкыныц милли узацын икенче бер сыйфат баскычына кутэргэн дэвер ул. Татар лингвистикасы ечен дэ XX гасыр зур табышлар, олы урлэр яулаган чор буларак характерлана. Элеге казанышлар артында узенец бетсн гомерен фэнгэ багышлаган, шул юнэлештэ уз-узен кызганмыйча эшлэгэн фидакарь шэхеслэрнен хезмэте ята. Бу чорда татар тел гыйлеме мэйданына бик талантлы, перспектив галимнэр килэ. Шулар арасында татар тел белемендэ генэ тугел, э бэлки тюркология фэнендэ дэ танылу тапкан затларныц берсе - филология фэннэре докторы, профессор, Татарстан фэннэр академиясе академигы, лингвистик фэннэрнен Россия академиясе академигы Мирфатих Зэки улы Зэкиев тэ бар. Телнец хэрэкэттэге формасы булган сойлэмне [Зэкиев М.З., 1974, 3] узенец теп ейрэну объекты буларак билгелэгэн синтаксис нэкъ менэ М.З.Зэкиев хезмэтлэрендэ яца сулыш, фэнни тирэнлек, куп аспектлы яцгыраш ала.
Теманыц актуальлеге. Гасырлар дэвамында формалашкан кануннарга Ьэм кагыйдэлэргэ нигезлэнеп ускэн тел, система буларак, аерым элементлардан, детальлэрдэн гыйбарэт. Шул элементлар тэшкил иткэн системалар арасыннан М.3.3экиев узенец теп эзлэну объекты итеп лингвистиканыц шактый катлаулы бер тармагы - синтаксисны сайлый. Лингвистика елкэсендэ эшчэнлеген татар телендэ хэбэр категориясенэ багышланган диссертациясе белэн башлап ж;ибэргэн М.З.Зэкиев узен бик тиз арада гаять зур потенциалга ия тел белгече буларак таныта. Галим, татар тел белемендэ беренчелэрдэн булып, югары уку йорты ечен синтаксис курсын эшли Ьэм бу предмет буенча 1958 нче елда “Хэзерге татар эдэби теле: Синтаксис” дип аталган беренче монографик хезмэтен бастыра. Элеге китап университет премиясенэ лаек була Ьэм халыкара кургэзмэдэ Казан университетыныц зур казанышы буларак тэкъдим ителэ. Авторныц “Синтаксический строй татарского языка” (1963) монографиясе исэ бугенге

кенгз кадэр татар тел белемендэ генэ тугел, э тюркологиядэ дэ синтаксис буенча язылган капиталь хезмэтлэрнец берсе санала.
М.З.Зэкиевнец татар тел белемен устеругэ керткэн елеше гаять зур Ьэм ул синтаксис белэн генэ чиклэнми, билгеле. Галимнец шулай ук морфемика, морфонология, морфология, лексикология, тел тарихына багышланган, татар халкы тарихын лингвистик аспектта яктырткан тикшерену-эзлэнулэре нэтюцэсендэ язылган хезмэтлэре билгеле.
М.З.Зэкиев узенец фэнни Ьэм иждимагый эшчэнлеген Татарстанда гына тугел, э чит тебэклэрдэ дэ эцэелдерэ. Англия Ьэм Шотландиядэ Татарстанга багышланган семинарлар, конференциялэр оештыруда катнаша. Вьетнам, Америка, Теркия, Англиядэ уздырылган конференциялэрдэ докладлар белэн чыгыш ясый. М.З.Зэкиев Мэскэу, Ленинград, Алма-Ата, Ташкент, Берлин, Энкара, Прага, Самбор, София, Киев, Кишинев, Фергана, Севастополь, Новосибирск, Саратов, Волгоград Ь.б. шэЬэрлэрдэ булып узган Ботенсоюз, Бетенденья конференциялэрендэ терки халыкларньщ Ьэм татарларныц торле этнолингвистик проблемалары буенча докладлар белэн чыгышлар ясый. Гомумэн, М.З.Зэкиев узен татар телен гамэлгэ кую буенча зур эш башкаручы шэхес буларак таныта. М.З.Зэкиевнец тел белгече буларак терле халыкара конференциялэрдэ чыгышлар ясавы, форумнарда катнашуы лингвистныц тюркология деньясында тоткан урыныныц ныклыгы, аныц галим буларак дэрэж;эсенец зурлыгьг хакында сейли. Академик М.З.Зэкиевнец Кембридждагы биографик узок тарафыннан еч халыкара белешмэгэ - “Кем нинди?”, “Халыкара интеллектуаллар” Ьэм “Зур казанышларга ия авторлар” дигэн ж;ыентыкларга кертелуе, 1992 нче елда уткэрелгэн биографиялэр конкурсында ике тапкыр жццеп чыгуы Ьэм 1991-1992 еллар арасында башкарылган эшлэре буенча “1992 елныц халыкара иц абруйлы кешесе” дигэн исемгэ лаек буду факты бу фикерне тагын бер кат раслый. “Кембриджда уздырылган конкурсныц икенчесендэ ул “Казанышлар очен XX йез булэге”нэ лаек була. Американыц Ролли шэЬэрендэге биографик узэк тарафыннан да “Деньяныц иц танылган 5 мец кешесе” дигэн китапка кертелэ.

басымына буйсыналар. Синтагма эченэ кергэн терле сузлэрдэге морфемалар, янэшэ кушылып эйтелеп, терле узгэрештэ очрыйлар: алып кил = апкил, белгэн кыз = белгэцкыз й.б. Димэк, татар морфонологиясе фонетика, фонология; просодия, морфология Ьэм синтаксис араларында тора, шуларны билгеле дэрэжрдэ бэйли. Ул фонетиканыц - аваз, фонологиянец - фонема, просодиянец — басым, морфологиянец - морфема (яисэ морф), синтаксисньщ - синтагма дигэн берэмлеклэре белэн эшитэ.
Рус морфонологиясендэге кебек ук, торки теллэрдэ дэ терле чолганыштагы морфемаларда фонема естэлу Ьэм фонема (яисэ фонемалар) тешеп калу да морфонологиядэ карала. Бу очракта да морфонема дигэн берэмлек билгелэнэ. Лингвист элеге фикерлэрен раслау максатында: “билгеле бер чолганышта морфемага фонема естэлсэ, остэлмэгэн очрагы нуль (0) фонема дип аталса, естэлгэн фонема нуль фонема белэн чиратлаша дип карала. Мэсэлэн: булем саны ясаучы — ар/— эр кушымчасы, сузык авазга беткэн саннан сон (икс, алты, эщиде) килгэндэ, — шар/— шэр формасын ала (;ике-шэр, алты - шар). Билгеле бер чолганышта морфеманыц фонемасы кыскара икэн, нуль (0) фонема белэн билгелэнэ. Мэсэлэн: халык + ым — халкьш, бу очракта туган морфонема ы - (0) морфонемасы курсэтелэ”, - дип яза.
М.З. Зэкиев татар морфонологиясендэ сузлэр кушылганда яисэ кабатланганда аваз гына тугел, авазлар комплексы да узгэруен эйтэ: Кара + кара = кап - кара, биредэ морфонема ра — п формасында билгелэнэ; алып + кит = апкит, биредэ морфонема лы - 0 итеп языла. Шулай ук галим морфемалар жрендэге охшаш фонемаларныц бер-берсенэ керешулэренэ, ягъни берсе (яки берничэ фонема) кыскаруына да басым ясый. Мэсэлэн: син + нец = синец. Бу очракта да фонема нуль фонема белэн чиратлаша дип карала Ьэм ул н - 0 морфонемасы итеп курсэтелэ. М.З.Зэкиев татар телендэ морфонемаларныц тубэндэге модельлэрен курсэтэ: 1) аваз - аваз (а-а°);2) фонема - фонема (л — н: -лар/-нэр);3) нуль фонема - фонема (0 - ш: бер-эр,