Основные тенденции развития лексики татарского литературного языка первой половины XX века : По татарско-русским словарям

• Автор: Нурмухаметова, Раушания Сагдатзяновна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2005
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 258 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулот университеты

Кулъязма хокукында

Нурмвхэмметова Раушания Сегъдэтжановна

XX ГАСЫРНЬЩ БЕРЕНЧЕ ЯРТЫСЬШДА ТАТАР ЭДЭБИ ТЕЛЕ ЛЕКСИКАСЫНЬЩ YCEIII ТЕНДЕНЦИЯЛЭРЕ (татарча-русча сузлеклар буенча)

10.02.02 - Россия Федерациясе халыклары теллэре (татар теле)

Филология фонноре кандидаты гыйльми дэрэжэсе алу очен язылган диссертация

Фэнни житэкче -филология феннэре докторы профессор Ф.С.Сафиуллина

Казан
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
1 булек. XX йезнед беренче яртысы татарча-русча сузлеклэренэ тарихилингвистик анализ
1.1. Октябрь революциясенэ кадер тезелгэн татарча-русча сузлеклэр
1.1.1. М.Юнысов сузлеклэре
1.1.2. С.-М.Ганиев сузлеге
1.1.3. Н.Ф.Катанов сузлеге
1.1.4. С.Рахманколый сузлеге
1.1.5. И.П.Березгин сузлеге
1.2. Октябрь революциясеннэн соц твзелгэн татарча-русча сузлеклор
1.2.1. 1927 елгы татарча-русча сузлек
' 1.2.2. 1931 елгы татарча-русча сузлек
1.2.3. 1950 елгы татарча-русча сузлек
1.3. Булек буенча нэтижэлэр
2 булек. XX гасырньщ беренче яртысында татар здэби теле лексикасыныц эчке ресурслар нигезендэ усуе
2.1. Терки-татар сузлэреннэн татар теленец уз чаралары белан ясалган
берэмлеклэр
2.1.1. Кушымчалау юлы белан ясалган сузлэр
2.1.2. Кушма сузлэр
2.2. Сузларнед мэгыгэлэренэ бэйле узгэрешлэр
2.2.1. Купмогънэле сузларнед мэгьнэлэре конкретлашу
2.2.2. Сузларнед мэгьнэлэре кидэюгэ бэйле узгэрешлэр
2.3. Калькалаштыру юлы белэн ясалган сузлэр
2.3.1. Тулы калькалар
2.3.2. Ярымкалькалар
2.4. Татар эдэби теле лексикасында диалекталь сузлэр
2.4.1. Саф лексик диалектизмнар
2.4.2. Семантик диалектизмнар
2.4.3. Фонетик диалектизмнар
2.5. Булек буенча нотижэлэр
З булек. XX гасырньщ беренче яртысында татар эдэби теле лексикасынын. алынма сузлэр хисабына усеше
3.1. Татар телендэ гарэп-фарсы алынмалары
3.1.1. 20 нче еллар татар телендэ генэ очрый торган гарэп-фарсы алынмалары
3.1.2. ЗО нчы елларга кадэр татар теле лексикасыньщ актив катламын тэшкил иткэн гарэп-фарсы сузлэре
3.1.3. XX гасырньщ беренче яртысы дэвамында кулланылышта булган гарэп-фарсы сузлэре
3.1.3.1. Гарэп, фарсы теллэреннэн турыдан-туры кабул ителгэн алынмалар
3.1.3.2. Гарэп-фарсы алынмаларыннан ясалган сузлэр
3.2. Татар телендэ рус-европа алынмалары
3.2.1. Татар телено Октябрь борылышына кадэр кабул ителгэн рус сузлэре
3.2.1.1. Октябрь борылышына кадэр кабул ителгэн рус сузлэренен лексик-семантик теркемнэре
3.2.1.2. Октябрь борылышына кадэр кабул ителгэн рус алынмаларында фонетик узгэрешлэр
3.2.2. Татар теленэ 30 нчы елларда кабул ителгэн рус-европа сузлэре
3.2.3. Татар теленэ 40 нчы елларда утеп кергэн рус-европа сузлэре
3.2.4. Рус-европа алынмаларыннан ясалган сузлэр
3.2.4.1. Рус-европа алынмаларыннан аффиксация юлы белэн ясалган сузлэр
3.2.4.2. Кушма сузлэр составында рус-европа алынмалары
3.3. Булек буенча нэтижэлэр
Йомгак
Библиография
Чыганаклар
Шартлы кыскартулар
10. Татарча-русча сузлеклэрдо сыйфатларньщ теп дэрэжэларе генэ бирелергэ тиеш кебек. Эмма без тикшерэ торган сузлеклорнец барысында да диярлек кайбер дорожа формалары очрады. Бу сузлекто да терле дорожа формаларын курергэ мемкин: 6' [ак] - белый, седой, бледный (9), [аксыл] -беловатый, белесоватый, бледный (10); J' [ал] - алый, розовый (11), j-4' [алсу] -розоватый, слегка алый (12); ls J^ [сары] - желтый, рыжий (123), isJ—> -V1-“ [сап-сары] - прежелтый, совершенно желтый (122), cJcjL,, [саргылт] -желтоватый (122); 'jü [кара] - черный, карий (148), [каб-кара]
совершенно черный (147); Jjä [кызыл] - красный (155), ji [кызгылт] -красноватый (154), >4 ja [кызылсу] - багряный (155); [кук] - синий, сизый, сивый (168), [куксел] - синеватый, сероватый, [кугелжем] -
синеватый, сероватый (168); іЗл [ерак] - далекий, 6^Л-^Л [ераграк] - дальше, подальше (200); J4 -S’ [яшел] - зеленый, ^452, aj [яшькелт] - зеленоватый (205) Ь.б.
11. Сузлекто алынма сузлорнец чыганагы курсэтеп барылган (элеге берэмлеклэрне рус херефлэре белон генэ биру до эшнец максатына зыян китермос дни уйланылды). Бу билгелердэн чыгып, 20 нче еллар татар телендэ инглиз (плюш (68), пионер (70), тариф (72), доллар (113), вокзал, вагон (193) Ь.б.), француз (банкрот, банкир (55), патрон, парад, портфель, партер, партизан, партия (66), парк, парламент, пароль, паркет, пальто, помада, помидор (67) Ь.б.), немец (эккер (47), банда, бандит (57), полиция (67), плакат, пластырь (68), плис (69), траур (75), торф, турнир (79), вексель, винт (193), Ь.б.), итальян (банк (57), пианино (70), дамба (112), валюта, вилла (193) Ь.б.), латин (спираль, спирт, статистика, стимул (18), эфир, экспедиция, экстракт, экскурсия (47), популяр, пацифизм (66), постулат, пассив, палата (67) Ь.б.), грек (стиль, схема (18), этика (42), поэма, патриарх, патриот, пародокс, параграф, паралич (66) Ь.б.) кебек Европа теллореннан керган сузлэрнец кубэюе кузгэ ташлана. Рус чыганаклы сузлэр да шактый: итог (42), потребитель, патока, пачка, подвал, пароход, порошок, паровоз (66), доход, доклад (112), донос, дума (113), диета, диеэтинэ (115) Ь.б. Рус сузларе да, рус