Выражение падежных отношений в татарском литературном языке

• Автор: Самирханова, Гельнур Рашитовна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 219 с.

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
Беренче булек. Тюркологиядэ Ьэм татар теле белемендэ килешлэрне ейрэну тарихы
1.1. Тюркологиядэ килешлэрне тикшеру мэсьэлэсе
1.2. Татар теле белемендэ килешлэрне ейрэну тарихы
Кыскача нэтижэлэр
Икенче булек. Килеш категориясенэ кагылышлы гомумтеоретик мэсьэлэлэр
2.1. Грамматик категория буларак килеш
2.2. Килешлэрне билгелэунец теп принциплары
2.3. Тюркологиядэ Ьэм шул исэптэн татар телендэ баш килеш мэсьэлэсе
2.4. Татар телендэге кайбер бэхэсле кушымчалар Ьэм аларны ачыклый торган теп критерийлар
2.5. Татар телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган чара
буларак бэйлеклэр Ьэм бэйлек сузлэр
Кыскача нэтижэлэр
вченче булек. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган синтетик, аналитик чаралар,
Ьэм аларныц семантикасы
3.1. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган синтетик чаралар Ьэм аларныц семантикасы
3.1.1. Тешем килеше (-ны/-не)
3.1.2. Юнэлеш килеше (-гаАгэ, -ка/-кэ, -а/-э)
3.1.3. Урын-вакыт килеше (-да/-дэ, -та/-тэ)
3.1.4. Чыгыш килеше (-дан/-дэн, -тан/-тэн, -папАнэп)
3.1.5. Иялек килеше (-ныцАнец)
3.1.6. Урын-вакыт ягыннан менэсэбэт килеше (-дагыАдэге,
-тагы/-тэге)
3.1.7. Юклык килеше (-сызЛсез)
3.1.8. Барлык килеше (-лы/-ле)
3.1.9. Охшату-чагыштыру килеше (-дай/-дэй, -тай/-тэй)
3.1.10. Татар теленда -ныкы/-неке кушымчасы
3.1.11. Татар телендэ -ча/-чэ, -гачаЛгэчэ кушымчалары
3.2. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган аналитик чаралар Ьэм аларныц семантикасы
3.2.1. Корал Ьэм бергэлек килеше (нигез + белэн)
3.2.2. Максат-сэбэп килеше (нигез + вчен)
3.2.3. Аныклау килеше (нигез + турында, хакында)
3.2.4. Сэбэп килеше (нигез + аркасында, сэбэплё)
3.2.5. Охшату-чагыштыру килеше (нигез + кебек, тесле, сыман, сымак, шикелле)
3.2.6. Кабатлау килеше (нигез + саен, аралаш)
3.2.7. Аркылы хэрэкэт килеше (нигез + аша, аркылы)
3.2.8. Буйга хэрэкэт килеше (нигез + буйлап, буенча, буйлата, буйлатып )
3.2.9. Озынлык Ьэм вакыт улчэме килеше (нигез + буе, хэтле, тикле, кадэрле, зурлыгы, кицлеге, биеклеге, озынлыгы)
3.3. Хэзерге татар эдэби телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган синтетик-аналитик формалар
3.3.1. Юнэлеш килеше кушымчасы -га/-гэ + бэйлек
3.3.2. Чыгыш килеше кушымчасы -дан/-дэн + бэйлек
3.4. Татар телендэ килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган
аналитик-синтетик формалар
Кыскача нэтижэлэр
Йомгак
Библиография

КЕРЕШ
Уйлау, фикерлэу сэлэте кешене жир йезендвге башка жан иялэреннэн аерып тора. Белганебезчэ, фикер тел ярдэмендэ формалаша Ьэм яши. Кеше чынбарлыкны узенец ацы аша уздырып, тел чаралары ярдэмендэ тасвирлап бирэ ала. Ул узенец фикерен житкеру ечен авазлардан сузлар ясый, сузлардэн жамлэлэр тези. Лэкин уй, фикер ацлаешлы булсын ечен, сейлэмдэ гади сузлэрне биру гена житми эле, мена шушы сузлар арасындагы терле менэсэбэтлэр да нинди да булса грамматик чаралар ярдэмендэ белдерелергэ тиеш.
Яшэеш барышында туа торган субъект-объект, урын-ара, охшату-чагыштыру, сэбэп-максат кебек купсанлы менэсэбатлэрнен телдэ билгеле бер грамматик чаралар ярдэмендэ белдерелуе килеш категориясен хасыйл итэ. Мондый менэсэбэтлэр, халыкларныц нинди телдэ сейлэшуенэ бэйсез рэвештэ, яшэеш барышында туалар. Эмма телдэ бу менэсэбэтлэрне белдерэ торган чараларныц нинди булуы hap милли телнец эчке узенчэлеклэренэ бэйле. Без бу чараларны гомумилэштереп килеш менэсэбэтлэрен белдерэ торган чаралар дип атадык. Тел белемендэ алар килешлэр дип кенэ йертелэлэр.
Килешлэрнец табигате турындагы бэхэслэр антик заманнардан ук башланып, бугенге кенгэ кадэр дэвам итэ. Лингвистик эдэбиятта килеш мэсьэлэсенэ багышланган хезмэтлэр аз тугел. Шулардан тыш hap грамматикада, hapoep дэреслектэ килеш мэсьэлэсенэ азмы-купме дэрэжэдэ урын бирелэ. Шуна карамастан гомумтел белемендэ дэ, тюркологиядэ дэ килеш мэсьэлэсе ахырга кадэр чишелмэгэн проблема булып кала бирэ. Мона делил булып фэнни журналларда барган бэхэслэр, бу темага багышланган купсанлы мэкалэлэр Ьэм аларда бирелгэн терле фаразлар, каршылыклы фикерлэртора [К.Е.Майтинская, 1955; Е.Курилович, 1962; М.З.Зэкиев, 1964;
10. И-Местно-временной (П-урын-вакыт килеше - таштагы, урмандагы, вакыттагы) [Ф.Э.Ганиев, 1970, 23].
Автор терки теллэрда кии таралган нуль кушымчалы исем + бэйлек берлэшмэсен аналитик килеш дип атарга тэкьдим ита: “Все тюркологи, насколько нам известно, полагают, что в формах типа фланг вчен, аяк белэн имеет место комбинации именительного (основного) падежа с послелогами. Мы пришли к выводу, что указанные сочетания представляют не комбинации именительного (основного) падежа с послелогами, а особые аналитические формы косвенных падежей” [Ф.Э.Ганиев, 1980, 26]. Ф.Э.Ганиев, шулай итеп, татар телендэ сигез аналитик килеш формасын таба Ьам аларга тубэндэге атамаларны бирэ:
1. Социатив (орудийно-совместный падеж). Имя сущ. с нулевым аффиксом + послелог белэн (калэм белэн, кврэк белэн).
2. Дестинатив (причинно-целевой или предназначительный падеж). Имя существительное с нулевым аффиксом + послелог вчен (Батан вчен, яшьлэр вчен).
3. Уподобительно-сравнительный падеж. Имя сущ. с нулевым аффиксом + послелоги: кебек, шикелле, кадэр, тесле, сыман, хэтле, тикле, . чаклы (балавыз кебек, аю кадэр).
4. Изъяснительный падеж. Имя сущ. с нулевым аффиксом + послелоги турында или хакында (алтын хакында, бала турында).
5. Местный падеж. Имя сущ. с нулевым аффиксом + послелоги и послеложные слова: буепча, буйлап, встендэ, встендэге или астындагы и т.п. (юл буенча, щир астында).
6. Исходный падеж. Имя сущ. с нулевым аффиксом + послеложные слова астыннан и встеннэн и т.п. (туфрак астыннан, Волга встеннэн).
1. Направительный падеж. Имя сущ. с нулевым аффиксом -послеложные слова встенэ, ас тына-и т.п. (вагон астына, щэрэхэт встенэ).