Вокализм и консонантизм татарского языка, передача их на письме : XIX век и первая четверть XX века

• Автор: Яруллина, Ляйсан Ильсуровна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 305 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г. ИБРАЫ4М0В ИСЕМЕНД0ГЕ ТЕЛ, 0Д0БИЯТ Ь0М С0НГАТБ
ИНСТИТУТЫ
ЯРУЛЛИНА ЛЭЙСЭН ИЛСУР кызы
Татар теленец вокализмы Ьэм консонантизмы, аларныц язуда бирелеше: XIX йоз Ьэм XX гасырныц I чиреге
10.02.02 — Россия Федерациясе халыклары теллэре (татар теле)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж;э алу очен тэкъдим ителгэн диссертация
Кулъязма хокукында
Фэнни житэкче:
филология фэннэре кандидаты, доцент Асылгэрэев Ш.Н.
Казан
Эчтэлек
Кереш
I BYJIEK. Татар теленец вокализмы, аныц язуда бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырньщ I чиреге
1.1. XIX йездэ Ьэм XX гасырньщ I чирегендэ грамматикаларда, элифбаларда Ьэм узейрэткечлэрдэ сузык авазлар проблемасы
1.2. [а] авазыныц язуда бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырньщ I чиреге
1.3. [э] авазыныц бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырньщ I чиреге
1.4. [у] авазыныц язуда бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырныц I чиреге
1.5. [у] авазыныц бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырньщ I чиреге
1.6. [о] авазыныц язуда бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырныц I чиреге
1.7. [е] авазыныц бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырныц I чиреге
1.8. [ы] авазыныц язуда бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырныц I чиреге
1.9. [е] авазыныц бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырныц 1 чиреге
1.10. [и] авазыныц язуда бирелеше: XIX йез Ьэм XX гасырныц I чиреге
1.11. XIX йездэ Ьэм XX гасырныц I чирегендэ [ый] проблемасына карата фикерлэр
II BYJIEK. Татар теленец консонантизмы, аныц язуда бирелеше:Х1Х гасыр Ьэм XX йезнец беренче чиреге
2.1. XIX гасырда Ьэм XX йезнец беренче чирегендэге грамматикаларда, элифбаларда Ьэм узейрэткечлэрдэ тартык авазлар мэсьэлэсе
2.2. Ирен-ирен [б], [п] , [м], [W] тартык авазларыныц язуда бирелеше: XIX
гасыр Ьэм XX йезнец беренче чиреге
2.3. Ирен-теш [ф], [в] авазларыныц бирелеше: XIX гасыр Ьэм XX йезнец
беренче чиреге
2.4. Тел-теш [д] ,[Т], [С] ,[3], [н], [л] тартык авазларныц язуда бирелеше: XIX гасыр Ьэм XX йезнец беренче чиреге
2.5.Тел-ацкау [ч], [ш], [р], [а<Ь [Ж1 тартыкларыньщ бирелеше: XIX гасыр
Ьэм XX йезнец беренче чиреге
2.6. Тел уртасы [й] тартык авазыньщ язуда бирелеше: XIX гасыр Ьэм XX
йезнец беренче чиреге
2.7.Тел арты [К] ,[Г] тартык авазларыныц бирелеше: XIX гасыр Ьэм XX
йезнец беренче чиреге
2.8. Кече тел (увуляр) [К], [г] ,[Х], [Ц] тартыкларыныц язуда бирелеше: XIX
гасыр Ьэм XX йезнец беренче чиреге
2.9.Йоткылык (фарингаль) [И] тартык авазыныц бирелеше: XIX гасыр Ьэм XX
йезнец беренче чиреге
Иомгак
Библиография
Кушымта
нечкэлеген белдеру ечен берэр торле билге куллану турында суз чыга. Ул мэсьэлэне хэл иту гыйльми Ьэйэткэ тапшырыла [Курбатов X., 1960, 56].
1919 нче елньщ 1-12 нче гыйнварында Казанда уткэн гыйльми Ьэйэт конференциясенен, кен тэртибендэ дэ игул ук мэсьэлэлэр: 1) имля; 2) Ьэмзэ;
3) У, и авазларыньщ местэкыйльме (бэсыйт), кушыкмы (мерэккэп) проблемапары иц эЬэмиятлелэрдэн исэплэнэ. Сузык аваз санын ачыклау мэсьэлэсендэ Э.Мостафа белэн Г.Шэрэф арасында бэхэс туа. Бу бэхэс турыдан-туры сузык авазлар сапына Ьэм имля мэсьэлэсенэ кагыла.
Э.Мостафа белэн Г.Шэрэф докладлары, бер ук мэсьэлэне яктырту сэбэпле, «_$' (у - у), (ый - и) мерэккэбме, бэсыйтмы? (кушыкмы, эллэ мостэкыйльме?)» дигэн баш астында «Мэгариф» журналында бирелэ. «Мерэккэб булсалар, - дип яза Э. Мостафа, - телебездэге авазларны язар ечен 39 дан артык хэрефкэ ихтыяж; булмыйдыр, эмма Ьэр кайсы мэдлул уз алдына бэсыйт аваз булса, хэрефлэребезнен, санын 43 кэ ирештермэк лазем (кирэк) буладыр» [Мостафа Э„ 1918, №3, 78].
Э.Мостафа фикеренчэ, у-у, ый-и авазлары — кушык авазлар. Шул сэбэпле автор алфавитта хэреф санын арттыруга каршы була. Уз фикерен дэлиллэу максатыннан д Ьэм гэ беткэн д^3 (су), (кету), (сый), ^ (мий), (кий), (тый), л (йуу) сузлэрен ала. «Бу сузлэр - мэкабле мазмум “дЬ” Ьэм мэкабле мэксур “ Ц ”га (тавышсыз авазларга) беткэн сузлэрдер», - ди автор Ьэм еч терле дэлил китерэ:
Телебездэ тавышсыз авазларга беткэн сузлэрдэ генэ мозаф адэте (тартым кушымчасы.) “с5” , “ 1г ” буладыр, ягьни татар телендэ еченче зат тартым кушымчасы -ы /-э(е) тартык авазларга беткэн сузлэргэ генэ ялгана. Дэлил ечен ат башы, ат кузе, кар суы (султы), кода сыйы, тавык мийе мисалларын китерэ. Э.Мостафа -ы /-э(е) еченче зат тартым кушымчаларыньщ сузык авазларга тэмамланган сузлэргэ ялгана. алмавьш эйтэ. «Эмма тавышлы авазларга (хэрэкэлэргэ) беткэн сузлэрдэ мозаф адэте — сы /-се буладыр: ат тиресе, кырым тарысы, урам койысы, агач бересе».