Типологические и локальные особенности башкирских преданий и легенд

• Автор: Исхакова, Гульназ Миратовна
• Шифр специальности: 10.01.09
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2005
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 212 с.

Рэсэй фэндэр академия]! ы 0фе галми у?эге Тар их, тел 1гэм э?эбиэт институты

'Кулъязма хокугында

Исхакова Гелназ Мират тсы?ы Башкорт легенда Ьэм риуэйэттэренец типологик Ьэм локаль узенсэлектэре

10.01.09 - Фольклористика

Филология фэндэре кандидаты тигэн гилми дэрэжэ алыу есен диссертация

Тилми етэксеЬе — филология фэндэре докторы, профессор Э.М. Селэймэнов

Йекмэткейе
# ® Инеш

I булек. Башкорт легенда йэм риуэйэттэренец

жанр йэм стиль уденсэлектэре
§ 1. Легенда йэм риуэйэттэрзе ойоштороусы мотивтар
§ 2. Риуэйэт йэм легенданы айырыусы сиктэр
§ 3. Легенда йэм риуэйэттэрдэ локаллек мэсьэлэйе .
II. булек. Ауыл тарихтарыныц типологик йэм локаль уденсэлектэре
§ 1. Ауыл тарихтарында ырыу тарихыныц сагылышы
§ 2. Тормош фактыньщ художестволы фактка эуерелеуе
ф § 3. «Ауыл тарихтары»нда типологик мотивтар
§ 4. «Ауыл тарихтары»гща халык-ара легендар мотивтардыц риуэйэт мотивы тедон алыуы
III. "Каскындар хакындагы риуэйэт йэм легендалардыц типологик йэм локаль уденсэлектэре . . .
§ 1. Башкорт риуэйэт, легендаларында изгелекле каскын
образыныц барлыкка килеуе йэм удеуе проблемалары
§ 2. «Изгелекле каскын» риуэйэттэрендэ бурдарга менэсэбэт . . 95 § 3. Бейеш батыр турайындагы риуэйэттэрдэ типологик, локаль
йэм милли уденсэлектэр
§ 4. Традицион кан образыныц Бейеш батыр образына
^ менэсэбэте
§ 5. Бейеш батыр йэм уныц нэдел-нэсэбе мотивтарыныц
риуэйэттэр есон эйэмиэте
§ 6. Бейеш исемен мэцгелэштереусе мотивтар
Йомгаклау
Файдаланылган эдэбиэт исемлеге
Информатордар исемлеге

Теманьщ актуаллеге

Башкорт легенда Ьэм риуэйэттэренец типологик Ьэм локаль узенсэлектэрен тикшереу — уларзын, законсылыктарын Ьэм эске билдэлэрен асырга, уззэренэ генэ хас айырым узенсэлектэрен, сюжет барлыкка килтереусе ысул Ьэм юлдарын анык билдэлэргэ ярзам итэ.
Легенда, риуэйэттэрзен локаль характерга эйэ булыуы, уларзын теге йэки был урынга, ер-Ьыу атамаларына бэйле йэшэуе йэ айырым тебэктэ бултан хэл-вакигалар, куренештэрзе сатылдырып, шул билдэле регионда айырыуса популярлык менэн файзаланыуы уларга хас теп билдэлэрзец If берейе.
ф Уларзы хэтерендэ Ьаклаусы халыктьщ узенэ генэ хас этник характеры
булыуы билдэле. Был узенсэлектэрзе тарихи-генетик, иктисади шарттар за барльжка килтереуе мемкин. Бынан тыш халыктьщ ниндэй тэбитэт байлыктарын файзаланып, ниндэй географик арауыкта ( урманда, тауза, далала, Ьыулы, ЬыуЬыз ерзэ) йэшэузэре лэ характерга йогонто яЬамай калмай. Кешене уратып алган тэбигэт, элек-электэн халыктьщ кэсебен, йэшэу рэуешен, кенкурешен билдэлэу менэн бер рэттэн, уныц характерын, менталитетын формалаштырыуза ла зур роль уйнаган.
Ошо узенсэлектэр ерле халыктьщ материаль мэзэниэтендэ генэ тугел, * ^ рухи донъяЬында ла, шул исэптэн фольклорында ла сагылыш тапкан.
Риуэйэт, легендаларзагы теге йэки был регионга тына хас узенсэлектэрзе — локаль узенсэлектэр тип йеретэлэр. Эгэр ошо билдэлэр башка яктарза язып алынган йэ иЬэ йэшэгэн фольклор эсэрзэрендэ лэ ocpaha, бьш типологик узенсэлектэр рэтенэ инэ.
Типология — генетик, контакт бэйлэнештэр ЬеземтэЬендэ Ьэм дейем окшашлыктар нигезендэ барлыкка кил eye мемкин.
булыуы хакында йейлэй. Ундай шэхес йэшэгэн ауыл узе ук иггибарзы йэлеп итэ торган булгандыр. 1864 йылдьщ гануар айынан унда урыс-башкорт мэктэбе асыла. Дворян Ростислав Герсимов балаларзы укырга, ядырга, хисапка ейрэтэ. Тимэк, ауыл узенэ курэ бэлэкэй генэ булйа ла, мэгариф усагын кабыза. Э инде Эбйэлил районыныц «ауыл тарихтары»на килгэндэ, «урын 1шйлау» мотивыныц гэмэллэшеуен «Рэхмэт ауылы тарихы» менэн дэ иллюстрациялап булыр ине.
«Рэхмэтулла нигеззе тигез калкыульгкка йала, буласак ауылдыц теньягында Хотон тауы, кенбайыштан — Хазганбил, Йерэктаузыц урынлашыуы, шул йунэлештэн едтвнлек итеп исеусе елдэрзэн ауылды йаклаузы куз уцында тота. Шарлап, ашыгып а'ккан Кары (уны хэзер Эбел йылгайы тип йеретэлэр), кезгелэй утэ куренмэле булып уртылып сыккан Ьыуйар K030F0 эсер йыу сытанагы була» («Рэхмэт ауылы»),
Башкорт халык йырзарыныц алтын фондына ингэн «Сибай», «Fу моров» йырзары Рэхмэт ауылында ижад ителгэне билдэле. Шуга курэ лэ был йырзар йэм уларзыц риуэйэттэрен дэ Рэхмэт ауылы тарихыныц бер елеше тип карай була.
Сыгышы менэн кубэлэк ырыуы вэкиле Рэлиэкбэр Гумэров акыллы, зирэк, гэзел йэм алдынгы карашлы кеше булган. Шуныйы кызык, риуэйэтсе уныц был сифаттарыныц ниндэйзер ситуацияла асылыуына игтибар иттереп тормаган. Шул ук вакытта туранан-тура ла эйтмэгэн. 0C0HCO юлды йайлаган. Халыктыц уга мэнэсэбэтенэ игтибарды йунэлткэн: уны «бер тауыштан дэррэу старшиналыкка йайлаган». Эммэ халык та яцылышырга мемкин бит эле? Тап ошонда hopay тыуырын белгэн кеуек, риуэйэттэ халыктыц узенэ лэ байа бирелэ: «Халык — йарык тугел, уныц колагы ла йак, кузе лэ уткер». Шуидай игтибар илэгенэн утерлек, бер тауыштан, етмэйэ, ауыл ере есен зур хакимиэт башына — старшина тиклем старшина вазифайына дэррэу йайланырлык булыуы - Гумэровтыц элеге