Макнуна и её место в литературном круге Кокандского ханства : первая половина XIX века

• Автор: Абдулазизова, Зебо Садуллаевна
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2013
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 205 с.

Мундарида
Мукаддима
Боби І. Чдраени зиндагб ва мероси адабии Макнуиа
1.1. Шархи ахволи Макнуна
I. 2. Мероси адабии шоира
Боби II. Мазмун ва мундаричаи гоявии ашьори Макнуна
II. 1. Ашьори асбих,олй
II. 2. Мавзуьхои сиесй ва идтимой
II. 3. Васфи табиат
II. 4. Тасвири хислатхои неки инсонй
II. 5. Назари адабии Макнуна
Боби III. Услуб ва хусусиятхри бадеии ашьори Макнуна
III. 1. Таьсири сабки хиндй ва услуби бедилй
III. 2. Татаббуи газалиети Саьдй ва Хрфиз
III. 3. Истидлол ва ифтихори зчддии Макнуна
III. 4. Образи шахсияти идтимой ва тасаввурй дар
газалиети Макнуна
III. 5. Махорати бадеии Макнуна
Хулоса
Фехристи адабиет
Мукаддима
Ахамияти мавзуъ. Забони форсии тодикй дар миёни мардуми Осиёи Марказй на танхо дар садахои IX - XV, балки минбаъд, дар карнхои XVI- XIX низ хамчун воситаи баёни илму фарханг, донишу фазилат ва адабиёт шинохта шудааст.
Тадкикотхои солхои охир нишон доданд, ки танхо аз садаи XVIII ва аввали карни XIX ба мо беш аз 50 девону куллиёт ва ашъори алохидаи шоирон боки мондаанд. Дастнависх,ои девони Крнеи Насафй, Мирзо Содики Муншй, Носехи Хатлонй, Хдбои Дарвозй, Фориги Х,исорй, Мухаммадрахими Бармй, Шайдои Худандй, Шавкии Каттакургонй, Дунайдуллои Х,озик, Хддрии Дарвозй ва дахдо шоирони дигар аз думлаи онхост.
Аммо шаркдниноси рус А. Е. Кримский бар хилофи хакикати дол ва маълумоти сарчашмахои адабй, махсусан тазкирахо, ин мархиларо дуруст тахкик накарда, гуфтааст, ки «адабиёти форсй дар давоми 400 соли охир дар Эрон хеле таназзул намуд ва дар Осиёи Миёна бошад, аз назари таърихй ин адабиёт комилан хомуш гардид» [11.65,193-194]. Шояд боиси хамин мулохиза бошад, ки адабиётшиносони тодик ба тахкики адабиёти ин мархила камтар таваддух намудаанд.
Дар садахои XIV - XV мероси адибони зулисонайн осори Лутфй ва «Девони Фонй»-и Алишери Навой махсуб буданд. Дар карнхои XVIII - XIX марбут ба шароити сиёсию идтимой бисёри ахди адаб девонхои ашъори худро бо ду забон - тодикй ва узбекй таълиф намудаанд, ки мисоли бардастаи ин девонхои Шавкии Каттакуртонй, Нозили Худандй, Мирзо Сиддики Фано, Султонхони Адо, Мухаммадшарифи Нодир ва чанд нафари дигаранд.
Дойр ба ин масъала Е.Э. Бертеле дар асари «Адабиёти форсй дар Осиёи Миёна» таваддух намуда гуфта буд, ки «дар тахкики
адабиёти ин мархилаи Осиёи Миёна донишмандони ходику узбек бояд бо хусни хдмкорй камари химмат банданд» [11.45,110].
Тадкики дидции адабиёти кдрнхои XVIII - XIX дар Тодикистон аз аввалхои солхои 60-уми карни XX шуруъ гардидааст ва дар бораи дойираи адабии аморати Бухоро тадкидоти диддй ба андом расиданд. Чунонди, корхои Р. Хрдизода [11.121], У. Каримов [11.61], А. Абибов [11.40] ва дигарон. Вале дар Тодикистон доираи адабии Худанд такрибан омухта нашудааст. Агарчи дар ин доираи адабй Нозили Худандй, Фанои Истаравшанй, Маъдани Понгозй, Султонхони Адо, Мохлари Макнуна ва даххо шоирони дигари дузабонаи тодику узбек фаъолият ва эдод кардаанд.
Аз байни шоирхое, ки дар ин мархилаи таърих зиндагй ва эдод менамуданд, хаёт ва фаъолияти эдодии Мохлари Макнуна бисёр долибу шавховар аст. Ÿ дар осори бо забони тодикй сароидааш тахаллуси Макнунаро гирифтааст ва бо тахаллуси «Нодира», «Комила» дар осори ба забони узбекиаш шеър гуфтааст.
Таърихи тахкик ва дарадаи омухта шудани мавзуъ. Нахустин шахсе, ки дар маколааш оид ба Нодира, ки тахаллуси узбекияш аст, маълумоти публисистй додааст, Лутфулло Олим аст. Ÿ дар мадаллаи «Билим учогй» [II. 74, № 2-3] дар бораи ном ва тахаллуси шоира сухан рондааст.
Нахустин шахсе, ки дар асари илмй бори аввал ному тахаллуси ин шоираро дард кардааст, Садридцин Айнй буд. Устод Айнй дар кисми дувуми «Намунаи адабиёти тодик» дар зимни фасли «Амирй» дойр ба радифгуиву мушоираи ин шоир бо хамсараш Макнуна сухан рондааст [I. 3,195-196].
Дар адабиётшиносии узбек шахсе, ки ному тахаллуси ин шоираро соли 1940 дар мадаллаи «Ёркин турмуш»-и Узбекистон эълон кард, нависанда Уткир Рашид буд [11.97]. Дар соли 1945 О. Шарофиддинов намунаи ашъори Нодираро ба хрестоматияи таърихи

Боби 11. Мазмун ва мундаридаи гоявии ашъори Макнуна
II. 1. Ашъори хасбихоли
Чунон ки гуфтем, аз осори ба забони тодикй сурудаи Макнуна хамин девони нусхаи № 7766 бидуни шубхае ба калами шоира тааллук дорад. Ашъори тодикии дар баёзхои нусхахои № 660 ва № 2090 интишор ёфтаи шоира аз хамин девон руйнавис шудаанд. Бинобар ин, дар вакти сандидани мазмуну мундарида, гоя ва услуби нигориши ашъори шоира ба хамин девони комил такя хохем кард.
Ашъори Макнуна аз назари мазмуну мундарида ва гоя хеле гуногуну рангин аст. Аммо дар миёни ин рангинихо мавзуъхои баёни шархи ахвол, дарди хидрону васли ёр, таргиби гояхои вафодорй, ахамияти риояи вакту фурсат, шикоят аз такдиру гардиши гардуни кадрафтор, тасвири манзарахои зебои бахор ва мавзуъхои дигари суннатй дойгохи мухим доранд.
Гузашта аз ин, дар девони шоира анкариб 30 газал мавдуд аст, ки шоира дар онхо як навъ ба тарзи мамлакатдорй дахл кардааст. Х,оло мо барои равшан намудани ин масъалахо баъзе нуктахои мухими девони шоираро аз назари тахкик хохем гузаронид.
Девони Макнуна низ ба мисли девони аксари адибони гузаштаи мо тибки радифи ашъор мураттаб гардидааст. Аз ин ру, вакту соли суруда шудани газалхои уро равшан муайян кардан душвор аст. Аммо мувофики руйдоди ин ё он вокеаю ходисахои таърихй вакти суруда шудани баъзе аз газалхои Макнунаро бо такрибу тахмин метавон, ки дарёбем.
Макнуна низ хамчун фарди муайяни таърих дар тули зиндагй рузхои хуши фарахбахше доштааст. Чунин рузгори фарахбахш ба у шояд дар солхои аввали издивод бо Умархон насиб гашта бошад.