Художественное своеобразие документальной прозы Шамиля Ракипова

• Автор: Гараева, Гелюся Фаридовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2007
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 161 с.

«Татар дэулэт гуманитар-педагогика университеты» югары Ьенэри белем биру дэулэт мэгариф учреждениесе

Кулъязма хокукында

Гэрэева Гелусэ Фэрит кызы

Шамил Рэкыйповньщ документаль прозасында сэнгатьчэ узенчэлеклэр

Белгечлек 10.01.02 - Россия Фсдерациясе халыклары эдэбияты

(татар одэбияты)

Филология фэннзре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж;э алу очен язылган диссертация

Фэнни житэкче -филология фэннзре докторы, профессор Ф.Г.Галимуллии

Казан

Кереш
Теманыц актуальлеге. Шамил Рэкыйпов ижаты 1960 - 2000 еллар татар эдэбиятында ныклы Ьэм узенчэлекле урын алып тора, XX гасырньщ икенче яртысында татар эдэбияты уз усешенец шактый югары дэрэжэсенэ ирешкэн вакытта мэйдан тотып, кырык слга якын и к актив ижат итуче авторларньщ бсрсе булган прозаикньщ эсэрлэре, бердэм агымга кушылып, гомуми казанышларныц житди елешен тэшкил иттелэр. Алар шул чорньщ жанлы эдэби тэнкыйтенец дэ игьтибар узэгендэ булдылар.
Бу чор татар эдэбиятында Беек Ватан сугышы темасы узэк урыннарныц берсен алып тора. Эсэрлэрдэ уг ялкыны эчендэ, улем белэн кара-каршы очрашкан сугышчыларыбызньщ бетен асыл сыйфатлары - эчке рухларыныц матурлыгы, батырлыклары, олы жанлы Ьэм кочле ихтыярлы булулары ачыла. Язучыларыбыз аларньщ улмэс образларын тудыру юнэлешендэ зур казанышларга ирештелэр. Сугыш темасыныц эЬэмияте тарихилыкта гына тугел иде. Бу тема яшэу белэн улем фэлсэфэсен, кеше рухыныц чиксезлеген, батырлыкньщ асыл сэбэплэрен, эхлакый нигезлэрен яктыртырга мемкинлек бирэ. Киц катлау укучыларга кешелек тарихында тине булмаган бу сугышта жицеп чыгуыбызныц чын алшартларын да ачып бирергэ кирэк иде. Язучылар моны тирэн ацлап эш итэлэр.
Беек Ватан сугышы темасына якын килу Ьэм аны ачу терле вакыпа терлечэ була. Сугыш елларында, дошманны тизрэк жицеп чыгу максатын куздэ тотып, публицистик рухта язу естенлек итэ. Бу зур сугыш вакыйгаларын Ьэрьяклап тирэнтенрэк ачуга, анда катнашучы кешелэрнец тулы канлы характерларын курсэтугэ нигездэ сугыш беткэннэн сон, керешелэ. Соцрак исэ бу гажэп бай теманы яктыртуга яца момкинлеклэр эшкэ жигелде. Яда ачылган тормыш фактларына, документларга нигезлэнеп, вакыйгаларны булганынча бирудэ кид момкинлеклэр ачыла. Сугыш хакында укучы гадэтлэнеп беткэн куп кенэ карашлар да узгэругэ дучар ителэ. Шул сэбэпле кешелэрдэ дэ вакыйга-хэллэрнец чынлыкта ничек булганын белу

ярдэмендэ ясалган суз-сурэт тууын курэбез, автор ялкынньщ зурлыгын чумэлэга тицли.
Оче ркларда шулай ук билгеле бср тематикага тугшанмаган чагыштыруларны да очратырга була. Алар тубэндэгелэр: “Урам як гадвтто мул итеп иннек-кеушэн яккап кызлар кебек, /гэрвакыт бизэлгоп була” -(“Мэхэббэт тарихы”); “Кыз урлап кайтучылар кебек тетронеп ком ашыгып, пулеметпы кадерлоп экирго твшерделор" (“Днепр ярларында таллар бар”); “Беренче ком икенче роталар, илаЬи зуу кош канаты сыман як-якка сузылып, дегеттой карацгыга сецделэр” (“Днепр ярларында таллар бар”); “Э озьш мэкабот гэудоле майор Чубарь, авылга куз текэгэн килеш, койквлдой хэрокэтсез калып берурыида тора бирде " (“Днепр ярларында таллар бар”).
Ш.Рэкыйпов сэнгатьлелеккэ эдэби сейлам компонентлары булган метафора Ьам метафорик чагыштырулар барэбэренэ да иреша. Бу сурэт тудыру чаралары очеркларда башка эдэби жанрларга Караганда, албэттэ, купкэ аз, эмма аларныц яцгырашы бик узенчэлекле. Алда куреп утканебезчэ, Ш.Рэкыйпов очеркларында дошманны бурегэ, аларнын хэрби техникасын козгынга, карчыга, кусе, сасы казан, тилгэн, ерткычка тицли; ут ялкыниарын чумэлэ, зилзила дип атый. Автор очен тон чеган кызыныц кара чаче кебек, батыр совет солдатларыныц житезлеге тиен житезлеге сымап, батырлар кулындагы корал, туя, каш астындагы куз дип бэялэнэ, а дэйшэтле сугыш китергэн кэЬэрлс кеннэр пешеп бетмагэн шомырттан да ачы бер нарсэ дип бирелэ.
Мондый типтагы чагыштыруларны С.Шакир очеркларында да очратырга мамкин, “Чэчлэр комештой ак, ицнэр салынкы хэзер”1, “Кук йозе зоцгэр пыяла кебек саф ”2. Лэкин шуны эйтергэ кирэк, чагыштырулар шактый сирак куренеш. Сурэтлау чараларыньщ утемле, эмоциональ терлэре очерк тукымасында чама белен, авторньщ публицистик уйланмаларын, идеясен тормышка ашыру ечен житэрлек дэрэжэда гена, ягъни бик сак кулланыла.
1 Шакир С. Эскадрон командиры I Мэцгелек исемлектэ / С.ИІакир - Казан: Татар, кит. ношр., 1985. - Б. 40.
2 Шунда ук, Кырык елдан сон очрашу . - Б.41.