"Шахнаме" Шарифа в контексте золотоордынской и кипчакско-мамлюкской литератур : Источники, поэтика

• Автор: Исламов, Рамил Фанавиевич
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 457 с.

КЕРЕШ
Урта гасыр гомумтерки денья - кешелек тарихы усешенда магьлум дара-жеде ©леш керткан цивилизациялэрнед берсе. Эмма, кызганыч ки, ул байтак вакытлар девамында башка мадэниятлэр кулагесендарэк калдырыла киленде Ьам тиешенчэ беяленеп житксрелмаде.
Сонгы елларда жемгыять тормышындагы тамырдан узгэрешлер, милли ад кутерелеше, фикерлэудэге Ьэм деньяви карашлардагы кискен борылышлар закончылыклы рэвештэ уткандаге энэ шул бибэЬа медани казанышларга бул-ган игьтибарны янэ арггырды Ьам алар белэн кызыксынуны кечэйтте.
Билгеле булганча, Борынгы Ьам Урта гасыр чоры терки эдэбият, нигездэ, бай традицияле гарэп-фарсы классикасын ижади узлэштеру яки кин билгеле булган уртак сюжетларга яда оригиналь асарлэр язу ысулы белэн уса. Моца мисал итеп, мэсэлэн, караханилар Кашгарында, Алтын Урда даулэтенен Харэ-зем, Идел буе тебэклэрендэ барлыкка килган кайбер адаби ядкярлэрне билге-лэп утэргэ мемкин. Хосусан, алар XI йезнед икенче яртысында Йосыф Хас Ха-жибнед «Котадгу белег»е («Бэхет белеге»), XII йез азагында Эхмад Йегноки-нен «Гыйбател-хакаик»ы («Хакыйкать сые»), XIII йезнед беренче яртысында Кол Галинед «Кыйссаи Йосыф»ы, XIV йезнед беренче яртысында Рабгузиныд «Кыйссасел-энбия»се («Пэйгамбэрлэр тарихы»), XIV йездэ Котбныд «Хесрэу вэ Ширин»е, шул ук давердэ Хесам Кятибнец «Демжомэ солтан»ы, XIV йез уртасында Харэзминед «Махаббатнамо»се, XIV йезнед икенче яртысында Махмуд Болгари ес-Сараиньщ «Нэ1щел-фэрадис»е, XIV йез азагында Сэйф Сараиньщ «Гелстан бит-терки»се, авторы ачыкланмаган «Кисекбаш» йам баш-кал ар.
Профессор Р.К.Ганиева язганча, елеге куренешне канунчылык традиция-се дип та билгеларгэ мемкин [143, 66].
Шунысын билгелеп уту зарур: тэржемэ ысулы белэн башкарылган хез-мэтлар турында суз барганда алеге терминны Шарекъ авторлары эсорларена

карата бик сак кулланырга кирэк, югыйсэ ул Кенчыгыш одэбиятында без ац-лаганча тецгол килми [99, 379].
Шул рэвешле барлыкка килгэн ядкярлэр текстларыньщ сэнгатьчэ эшлэ-нешлэре ягыннан индивидуальлеклэре Бэм оригинальлеклэре белен аерылып торалар. Бу - шул чор терки эдэбиятныц характерлы Бем традицион узенчелеге [99, 377-420; 559, 95-159; 660].
Мэгълум булганча, борынгы Бем урта гасыр чорында терки язма бай эдэ-би мирас барлыкка килгэн. Аны барлау, ядкярлэрне гыйльми нигездэ терле як-тан ейрену буенча ориенталистикада Бем тюркологиядэ ирешелген казаныш-лар да куп. Эйтергэ кирэк, елеге юнэлештэ эш хезерге вакытта да уцышлы дэ-вам иттереле.
Тикшеренулерден куренгэнчэ, борынгы язма истелеклер галимнэрнец игътибарын, нигездэ, тел материалы буларак жрлеп иткэн. Дерес, мэсэлен, Ур-хан-Йэнэсэй рун текстлары, «Котадгу белек» эсэренец эдэби яктан эшлэнеше-нэ дэ берникадэр игьтибар ителгэнлеге кузэтелэ.
Урта гасыр чорында, аерым алганда Алтын Урда дэулэтендэ Бэм кыпчак-мэмлуклэр Мисыры жирлегендо ижат ителгэн эсэрлэрне ейрэну торышы белэн дэ хэл шулайрак. Бу хакта без узебезнец бер хезмэтебездэ мемкин кадэр тэф-силле язарга тырыштык [234, 22-92, 156-164]. Эдэби чыганакларны текстоло-гик планда эшкэртеп деньяга чыгару елкэсендэ дэ инде бай тожрибэ тупланды.
Эмма шунысын билгелэп уту зарур: эйтелгэн чорларньщ терки язма эсэрлэрен едэби-теоретик планда комплекслы итеп ейрэну гуманитар фэндэ кичекмэстэн хэл ителэсе актуаль бурычларньщ берсе булып кала килэ.
Элеге монографик хезмэт энэ шул меБим мэсьэлэне хэл иту максатында башкарылды Бэм ул XVI йез башында кыпчак-мэмлуклэр Мисырында барлыкка килгэн терки «ШаБнамэ»нец сэнгатьчэ эшлэнешен тикшеругэ багышланды.
Мэгълум ки, эдэби эсэрлэрнен сэнгатьчэ эшлэнешенэ караган теоретик мэсьэлэлэр белэн шегыльлэнэ башлау узенец тамырлары белэн ерак тарихлар-

га барып тоташа. Аерым алганда, ада пн элек борынгы юнан гакыл иялэре ме-рэжзгать итэ. Бу хосуста, фикеребезчв, безнец эрага кадэр 384—322 елларда яшэген фэйлэсуф Аристотельнец хэзерге вакытка килеп ирешкэн «Поэтика» [34] дип аталган хезмэтен генэ иска тешереп уту Дэ жита.
Поэтика - филологиянен аерылгысыз Ьэм меЬим елкалэлэреннэн берсен тэшкил ила. Эдэбият-тел берлашкан урында буларак, ул, А.П. Квятковский билгелагэнча, сангати асарларнец тезелеш формалары Ьэм аларньщ яда эчта-лек таэсиренда узгэру процессы тарихы кануннарын айрана торган фан [260, 221].
Борынгы Ьэм У рта гасыр чорында Шэрекънед куп кена галимнэре шулай ук поэтика гыйлеме усешенэ сизелерлек елеш керталэр. Билгеле булганча, VIII йездэ танылган филолог Ьэм музыка белгече Эбу Габдерахман эл-Хэлил ибне Эхмад ал-ФараЬиди эл-Эзди эл-Басри беренчелэрдан булып гарэп гарузын бер системага китерэ.
Поэтиканьщ аерым проблемаларын айрэнугэ багышланган хезмэтлар язу гарап мехитендэ алга таба да уцышлы давам иттерела. Бу хакта, масэлан, IX -XIII йезлэр аралыгында барлыкка килгэн куп сандагы хезмэтлар ачык сайли. Хосусан, алар Ибне ГабдераббиЬнен «Эл-гыйкдел-фэрид» («Сирэк энже муен-са»), Ибне эс-Серражнец «Эл-мигъйар фи авзанел-ашгарь» («Шигырь вэзеннэ-ренен улчэве»), эс-Сахиб ибне Габбадинед «Эл-икнагь фил-гаруз вэ кавафиЬ» («Гаруз Ьэм рифма турында хабар»), Ибне Кайсанньщ «Тэлкыйбел-кавафи вэ тэлкыйб харэкатиЬа» («Рифма Ьэм хэрэкалэрнец атамалары»), Эбу Зэкэрийэ ат-Табризинец «Эл-кафи фил-гаруз вэл-кавафи» («Гаруз Ьэм рифмалар буенча кирак кадэрле»), Ибне эл-Могътаззныц «Китабел-бэдигъ» («Троплар турында китап»), Ибне Котэйбэнец «Китабеш-шигырь вэш-шогара» («Шигьрият Ьэм шагыйрьлэр турында китап»), Кодамэ ибне Жэгъфэрнец «Нэкъдеш-шигырь» («Шигьрият тэнкыйте»), Эбу Хилал эл-Гъэскэринен «Китабес-синагьэтэйнэл-китаб вэш-шигырь» («Сэнгать Ьэм шигырь турында китап»), ГабделкаЬир

ланганлыгын белдере. Бу турыда ул еш кына «риваять килмеш», «хиквядэ ан-даг килмеш», «риваять кыйлырлар», «риваятьдэ килер», «хэбэрда андаг ки-лер», «эймешлэр», «баї'ьзе айтер», «бер кыйсса китабида курдем» Ь.б. дип эйто йам байтах исемнерне да курсэте.
Тикшеренулардан куренгэнчэ, эсарнец теге яки бу несхэсендэ биредэ курсателгон исемнорнец кайберларе булмау очраклары кузатела. Мэсалэн, «Кыйссасел-енбия»нец Британия музеенда саклана торган кулъязмасында [794, 269-27] телга алынган Мекатил [335, 308] (Мекатил бине Селэйман Башар ал-Эзэди) диган галим кайбер текстларда бетенлай юк.
Шунысы да мэгълум булсын, гарча кулъязманьщ узенда аныц язылу ва-кыты курсотелмасэ да, каталог авторы ул несхэне XV йазгэ нисбат ита. Элеге чыганак нашер ителгэннан соц аца бэялэма язган профессор В.Р.Розен кулъяз-малар буенча танылган инглиз ориенталистыныц билгеламасе белэн, йичшик-сез, килешерге мемкин иканлекне белдерэ [128].
Шулай ук текстта исеме «Жарел-байан» дип аталган И ом исемнаре билге-сез булган башка куп кена тафсирлэрга да сылтамалар ясала. Терки автор еш кына Коръандаге сурэлардэн аятьлар китереп, фикерлэрен дэлиллэп-ныгытып барган.
Рабгузи узенен хезмате ечен болар белан гена чиклэнеп калмаган. Профессор Г.Т.Тайиржанов билгелагэнча, ул башка эсарларгэ да, аерым алганда Фирдаусинец «Йосыф ва Зелайха» поэмасына мережэгать иткан [548, 53].
Текстньщ азагында шигырь юллары белан баян ителгэнчэ, хезмат Нижри 710елда тегэллэнгэн [856, 553]. Миляди белан ул 1310 ел га туры кила. Эмма
Э.Э.Диваев бернинди ацлатусыз есэрнец язылу елын 1404 дип курсатэ [174, 377].
1913 елда Казан университеты буенча алтын медальга такъдим ителгэн эшлар арасында тарих-филология факультетыннан IV курс студенты А.В.Еро-феевнын да «Соломон патша турында меселман риваятьларе» диган хезмате