Экзистенциальные мотивы в творчестве М. Ханафи

• Автор: Мирсияпова, Тансылу Ильясовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 176 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты
Кулъязма хокукында Мирсияпова Тацсылу Ильяс кызы
М.Хэнэфи и/кагында экзистенциаль мотивлар
10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу очен язылган диссертация
Фэнни житэкче — филология фэннэре докторы, профессор Резеда Кадыйр кызы Ганиева
Казан, 2009

Эчтэлек
КЕРЕШ
БЕРЕНЧЕ BY ЛЕК
Мехэммэтхэнэфи Кайбышевныц тормыш юлы. Панисламизм Ном пантюркизм хакында патша охранкасына язган хисаплар
ИКЕНЧЕ БУЛЕК
М.Хэнэфинец шцтимагый-сэяси, фэнни-фэлсэфи карашлары
2.1. М.Хэнэфинец борынгы грек философиясе мэсьэлэлэрен яктырткан мэкалэлэре
2.2. Язучыныц диннэр Ьэм пэйгамбэрлэр тарихы турындагы мэкалэлэре, тэр>цемэлзре, нэсерлэре
2.3. М.Хэнэфинен эссе, очерк, нэсерлэрендэ хатын-кыз, миллэт язмышы мэсьэлэлэре чагылышы
0ЧЕНЧЕ БУЛЕК М.Хэнэфинец экзистенциаль мотивларны чагылдырган мэхэббэт турындагы нэсерлэре Ьэм аларныц фэлсэфи-эстетик асылы
3.1. Шэрекъ, Аурупа Ьэм «кемеш гасыр» рус эдэбиятлары традициялэрен иж;ади синтезлаган нэсерлэр
3.2. Язучы нэсерлэрендэ стоиклар фэлсэфэсенец сэнгатьчэ чагылу узенчэлеклэре
ЙОМГАК
БИБЛИОГРАФИЯ
КУШЫМТА

КЕРЕШ
Темапыц актуальлеге. XIX гасырньщ икенче яртысында аурупалашуга йез тоткан мэгърифэтчелек хэрэкэте XX йез башы татар жэмгыятенэ алгарыш Ьэм ижтимагый-мэдэни яцарыш алып килде. Татар миллэте Кенбатыштан килгэн буржуаз-капиталистик менэсэбэтлэрне, кануннарны, фэнни-техник ачышларны, яца ижтимагый-сэяси фикерлэрне узлэштеру юлына аяк басты. Шул рэвешчэ, татар халкы да аурупалашу, алга киткэн Конбатыш иллэреннэн УРНЭК алУ процессына кушылып китте. Ижтимагый узгэрешлэр яшэеш кезгесе булган эдэби барышта да чагылыш тапты.
Татар язучылары да, узлэренец теп кыйблаларын - терки нигезлэрен саклаган Ьэм меселман мэдэнияте белэн менэсэбэтлэрен югалтмаган хэлдэ, Аурупа, рус фэлсэфэсеннэн, эдэбиятларыннан килгэн яца фикерлэрне, эдэби-эстетик ысулларны, алымнарны узлэштерэ башлыйлар. Аеруча бу чорда татар эдэбияты бер гасыр элегрэк аурупалашырга елгергэн, «Алтын гасыр» дип аталган XIX йез Ьэм «Кемеш гасыр» дип йертелгэн XX гасыр башы рус модернистик эдэбиятыныц бик куп казанышларын ижади узлэштерэ. Рус «Кемеш гасыр» эдэбиягына хас ижтимагый, фэлсэфи Ьэм эдэби-эстетик фикерлэр XX гасыр башы татар эдэбиятына да килеп керэ. Рус философы
Н.Бердяев бу дэверне русныц «мэдэни ренессанс» чоры дип атый Ьэм аца тубэндэгечэ бэялэмэ бирэ: «Сейчас можно определенно сказать, что начало XX века ознаменовалось у нас ренессансом духовной культуры, ренессансом философским и литературно-эстетическим, обострением религиозной и мистической чувствительности. Никогда еще русская культура не достигала такой утонченности, как в то время»1. Шул рэвешчэ, XX гасыр башы татар эдэбияты жирлегендэ дэ Яцарыш хэрэкэте башлана, Аурупа Ьэм рус
’Блюхер Ф. Серебряный век

тоткан. Пифагор галэмдэге эйберлэрнец яшэу рэвеше, аларныц хэрэкэтенец асылы иц элек Бер санында гэудэлэнэ дип фаразлаган. Ике саны исэ галэмдэге Ьэм яшэештэге капма-каршылыклар белэн идарэ итэ. Алар тубэндэгелэр: чикле Ьэм чиксез, так Ьэм ж;еп, бер Ьэм куп, уц Ьэм сул, ирлек Ьэм хатынлык, тукташ Ьэм кузгалыш, тез вэ кэкре, якты вэ карацгы Ьэм башкалар.
М.Хэнэфи Пифагор фэлсэфэсендэге башка саннарга да (мэсэлэн, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10) туктала Ьэм Аристотель сузлэрен китерэ: «Пифагор Ьэм шэкертлэре ботенлэй саннарга гына чумганнар... Бетен фэлсэфэлэре тик риязият (математика) кенэ булып беткэн» [394].
Мэкалэдэ автор Пифагорньщ биографиясе, язган эсэрлэре, эш-гамэллэре, ул оештырган дини-эхлакый-сэяси жэмгыять турында да мэгълумат бирэ. Аньщ Шэрекъ деньясы — (Ьиндстан, Иран, Мисыр) белэн фэнни-мэ1ънэви багланышлары хакында да фикерлэр эйтэ.
М.Хэнэфи Пифагор фэлсэфэсенен, грек философиясенец аннан соцгы усешенэ, аеруча Аристотельгэ йогынтысы зур булу турында да яза. Гомумэн, ди ул, - «ацардан ничэ гасырлардан сон; килгэн хаким вэ философлар да Пифагорсыз эш кыла алмыйлар: мэсэлэн, Аристотель фэлсэфэсендэ, бигрэк тэ аньщ фэлсэфи системасында, Пифагор меЬим тээсир курсэтэ»[394]. М.Хэнэфинен, бу фикерен куэтлэп, шуны эйтэсе килэ. Дерестэн дэ, Платон белэн Аристотельнед галэмнец, яшэешнец башында Берлек тора (греклар аны «ИлаЬият» дип ацлаганнар) дигэн фэлсэфэсе Пифагордан кабул ителгэн. Соцрак бу фикер меселманнарда да чагылыш таба. Алардагы бу Берлек фэлсэфэсе йогынтысында меселманнарда эт-Тэухид — Алланыц берлеге, барлыгы турындагы карашлар системалаша, ислам диненец, Коръэн тэгьлиматыныц асылын билгелэуче узэк фикер - монотеизм мэйданга чыга.
Мэкалэ авторы Пифагор тэгълиматларындагы саннарныц узара менэсэбэтеннэн, кук жцсемнэре ай, кояш, йолдызлар, биш планета эйлэнеше вакытында туган физик, геометрик, акустик бердэмлектэн галэм гармониясе, музыкаль аЬэцнэр, авазлар барлыкка килэ дигэн карашларга («гармония