Творчество Гаяза Исхаки в эмиграции

• Автор: Зайнуллина, Гульшат Ильфатовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 165 с.

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
Беренче булек. Гаяз Исхакыйныц мейажирлектэге ижтимагый-сэяси Ьэм фэнни-публицистик эшчэнлеге
1.1 Эдипнен эмиграциядэге ижтимагый-сэяси Ьэм
фэнни эшчэнлеге
1.1.1 “Идел-Урал” жэмгыяген оештыруда беренче
адымнар
1.1.2 Г.Исхакыйнын фэлсэфи, сэяси, тарихи
карашларын чагылдыручы “Идел-Урал” исемле тарихи-сэяси эсэре
1.1.3 Г.Исхакый Ерак Кенчыгышта
1.2 Исхакыйныц мейажирлектэге мэхэррирлек Ьэм
публицистик эшчэнлеге
Икенче Булек. Гаяз Исхакыйныц меЬажирлектэге
эдэби ижаты
2.1 Эдипнец меЬажирлектэ ижат иткэн проза эсэрлэре
2.2 Г.Исхакыйнын мейажирлек чоры драматургиясе
Йомгак
Библиография

КЕРЕШ
Татар халкынын тарихын, ижтимагый-рухи яшэешен, аеруча анын теле, эдэбияты Иэм ижтимагый-фэлсэфи фикере усешен хэзер Г.Исхакыйдан башка куз алдына китеру мамкин тугел. Э менэ узган гасырнын 80 еллары урталарына кадэр безнец илдэ аны белу тугел, хэтта исемен дэ телгэ алырга ярамады.
70 елдан артык ул бары халык дошманы, сатлык жан, буржуаз миллэтче дип бэялэнеп килде. Шунлыктан анын исеме эдэбият тарихыннан сызып ташланды.
XX гасырнын 80 еллары уртасыннан исэ башлаган демократия жиллэре ил йэм халык тормышынын бвтен якларына да тээсир итте. Шушы яна шартларда халыкларнын тарихи-мэдэни уткэнен гадел чагылдыру мвмкинлеге туды. Нзтижздэ татарларныд да куп гасырлык тарихын дврес яктыртуга юл ачылды. Шул нигездэ татар тарихы да, халкыбызнын тарихи уткэне дэ тыю-чиклэулэрдэн арынып, гулырак курсэтелэ башлады. Шуньщ бер нэтижэсе буларак Г.Исхакый да туган иленэ эйлэнеп кайтты. Шунын белэн бергэ, бу кайтунын жинел генэ булмавын, житди генэ каршылыкларга очравын эйтергэ кирэк. 80 еллар урталарыннан янарак шартларда да Г.Исхакыйга рэсми карашнын эле тиз генэ узгэрмэве аркасында аерым энтузиастларнын тырышлыклары кетелгэн нэтижэне бирмэве сэбэпле, миллэтпэрвэр эдип мэсьэлэсенэ кин жэмэгатьчелек игътибарын туплау максатында 1987 елда республика рухи мирас комиссиясе тезелде. Профессор Ф.Мусин житэклэгэн бу жэмэгать оешмасы тиз арада эдэби-фэнни даирэлэрнен актив катнашында берничэ зур кинэшмэ уткэрде йэм бу хэл Г.Исхакыйнын уз иленэ кайтуында хэлиткеч роль уйнады. Беренче чиратта Г.Исхакый мирасын кайтару максатында 1
елда Татар “Мирас” фонды органы булган “Мирас” журналы оештырылды, Нэтижэдэ хэзерге кин жэмэгатьчелек эдип мирасы белэн якыннан таныша башлады. Шул нигездэ бу мирасны белунен зур фэнни-теоретик эФэмияткэ ия булуы ачыкланды Фэм аны ейрэну фэн очен актуаль тес алды.
Теманын, актуальлеге. Мэгълум ни, матбугатта, эдэбият фэнендэ буген Г.Исхакыйныч тормышын, анын купкырлы эшчэнлеген яктырткан хезмэтлэр бик куп басылды Фэм бу зш Фаман да дэвам итэ. Аларда Г.Исхакыйныц узгэргеп кору вакытына кадэр укырга тыелып килгэн бэФасез эдэби эсэрлэре, публицистик хезмэтлэре донья курде, Шулай ук аныц мэгариф, сэяси Фэм ижтимагый элкэлэрдэ куйган хезмэтлэре югары бэялэнде.
Диссертация темасынын актуальлеге шунда ки, биредэ меФажир Исхакыйнын купкырлы эшчэнлеге уртак максатны алга сергэн бербетен процесс итеп каралды. Элеге эшчэнлекне шушы рэвешле ейрэнунен гуманитар фэннэр очен дэ, эдэбият белеме очен дэ эФэмияте зур, чонки бу эдипне узенек меФаж,ирлектэге жэмэгать, мэхэррирлек, публицистик, фэнни Фэм эдэби ижат эшчэнлеге белэн татарныц революциягэ кадэрге милли традициялэрен совет чорында да дэвам итуче Фэм бу дэвердэге ижтимагый-сэяси, фэнни Фэм эдэби яшэешебезне милли юнэлтелгэн рэвештэ оештыручы итеп куз алдына китерергэ ярдэм итэ; озак вакытлар яшэп килгэн карашнын, ягъни 1917 елдан сон татар деньясы совет рухында булды дигэн карашнын беръяклы булуын курсэтэ. Г.Исхакый 1917 елдан соц да татарнын куренекле идеологы Фэм рухи юлбашчысы булып кала, узенен тагын да колачлырак твс алган купкырлы эшчэнлеген тулысынча миллэткэ хезмэт итугэ багышлый. Анын меФажирлектэге

тырышуына каршы, милек мэсьэлэсе 1917 нче елга Караганда да ныграктыр”.
2.Миллият. “Большевикнын интернационализм-фэлэн дип маташулары, соцгы куренуенэ Караганда, туп-тугрысы вэ дорфа бер формада башка миллэтлэрне руслаштыру гына булып чыкты”.
3.Дин. “Большевикнын фикере, херрият очен дип башлаган диннэргэ каршы тартышуы, руслардан башка дин эйеле арасында падишайлар заманындагы миссионерларныц хезмэте тесенэ кереп китте. Шуна курэ рус булмаган йэр халык уз бабаларынын диненэ баглануны тагы да ныгайтты”.
4.Херрият. “Русиядэ 1870 елдан бирле матбугат, веждан вэ шэхес херрияте кебек сузлэр сейлэнэ вэ языла башланган булса да, халык бу херриятнец мэгънэсен эле дэ йичбер тесле андый алмады. Бу фикерлэр бары зыялы халыкныц гына идеалы булып калган иде. Мена унбер еллык большевик идарэсе бу херриятлэрнец ни дэрэжэдэ кирэк булганын йэркемгэ аерым-аерым дэлиллэр берлэ курсэтте вэ ейрэтте”.
5.Халыкчылык. “Большевизм узенен идарэсен мемтаз (бик шэп) бер геруйка, ягъни коммунизм фикерен кабул иткэн яки кабул иттем дип ялганлый белгэннэр ечен гена дип торганга, халыкнын йез дэ туксан тугыз ярымы бетен
хокуклардан мэхрум ителгэндер. Ул халык бары имана тулэуче, коммунист мирзаларын ашатып эчертуче вэ
кунеллэндеруче генэ булып калгандыр. Шушы гайре табигый
хал берлэ халык, терле юллардан тартыша-тартыша, узеннэн-узе “халыкчылык” фикерен узенэ идеал иттереп куйган вэ бик куп тэжрибэлэр берлэ шуны авдаган бер хэлгэ килгэндер”. [97, 6.43]
Элеге сузлэр эдипнен Русиянен хатасын, бетугэ йез тотуынын сэбэбен дэулэт оештырганда нигез итеп югарыда