Произведение Атнаша Хафиза "Сираджель-кулюб" : проблематика и художественные особенности

• Автор: Гайнутдинов, Айдар Марсилевич
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 153 с.

Татарстан фэннэр академиясе Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты

Кулъязма хокукында Гайнетдинов Айдар Марсил улы

Этнэш Хафизньщ «Сиражел-колуб» эсэре

(проблематикасы йэм сэнгатьчэ эшлэнеше)

10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжрсе алу очен эшлэнгэн диссертация

Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы М.И. Эхмэтжднов

Казан
Эчтэлек
Кереш
Беренче булек. «Сиражел-колуб» эсэрснец чыганаклары, структур буленеше, поэтикасы
1.1. Денья яратылышы тасвиры
1.2. Ахирэт тормышы гэудэлэнеше
1.3. Эсэр язылган вакытта тарихи вэзгыять: иман И эм коферлек проблемалары
1.4. Эсэрдэ суфичылык мотивлары
Икенче булек. Этнэш Хафиз эсэре проблемаларыньщ ХУ11-ХУ111
гасырлардагы татар эдиплэре эсэрлэрендэ чагылышы, устерелеше
2.1. «Сиражел-колуб» идеалларыньщ Мэула Колый хикмэтлэрендэ устерелеше
2.2. «Сираж;ел-колуб» традициялэренен XVIII гасыр татар эдиплэре эсэрлэрендэ чагылышы
Йомгак
Библиография

Кереш
Теманьщ актуальлеге. XVI гасыр, тарихтан белгэнебезчэ, бик катлаулы чор булып санала. Бу Казан ханлыгыныц шушы чорда яшэудэн туктавы белэн бэйле. Татарларнын, жирлэре, йортлары, байлыкларытартып алына, ахыр чиктэ диннэрен дэ тартып алу куркынычы яный башлый. Бу була калса, татар халкы бетенлэй миллэт буларак юкка чыгачак икэнен куплэр ацлый. Халык шундый авыр заманда нишпэргэ, динне, миллэтне ничек саклап калырга белмэгэнгэ, нинди дэ булса кирэшчегэ, ейрэтучегэ бик мохтаж була. Андый кеше табыла, анын; исеме - Этнэш Хафиз. Ул зинданда утыруына карамастан; уз халкына акыллы кицэшлэр бирэ торган «Сиражел-колуб» эсэрен ижат итэ Ьэм халыкка тапшыра. Бу эсэр гади дини эсэр булып ' тоелса да, анда бик куп кинаялэр белэн проблемалардан чыгу юллары тэкъдим ителэ. Автор турыдан-туры халыкка кицэшлэрен бирэ алмаган, : ченки рус хекумэте моца ирек бирмэс иде. Шуца курэ ул бик куп кинаялэр кулланып эш итэ. Бу эсэрне тарих белэн бэйлэп Караганда гына тулысынча ’ ацларга мемкин. «Сиражел-колуб» - синкретизм урнэге, ченки анда эдэбият, тарих, сэясэт, дин, фэлсэфэ бар.
Этнэш Хафизньщ «Сиражел-колуб» эсэренен, кыйммэтен эйтеп бетергесез. Аныц актуальлеге шунда ки, бу эсэр XVI гасыр татар эдэбиятын тулыландыра, баета. Хэзерге кендэ, татар эдэбияты урнэклэрен эзлэу, барлау, терле яктан ейрэну заманында, «Сиражел-колуб» эсэренэ зур игътибар биру сорала. Аны укыту прогаммаларында, дэреслеклэрдэ бетенлэй- искэ алмау, тешереп калдыру безнец эдэбиятыбызны фэкыйрьлэтэ генэ. Килэчэктэ бу эсэр бетен деньяга танылып, тирэнтен ейрэнелеп, татарларнын; горурланып сейли торган хэзинэсенэ эверелер дип ышанабыз.
Теманьщ ейрэнелу дэрэжэсе. «Сиражел-колуб» эсэре татар эдэбияты тарихында аз ейрэнелгэн язма эдэби истэлеклэрнец берсе булып санала.
Сузлэмэдим ирсэ, какиб турдыйлар,
Ьэрбири бир гурзи бирлэ урдыйлар.
(Килди ики - Менкир Ьэм Нэкир. Гъэмуд — кусэк. Гад-у-Сэмуд -генаЬлары вчен АллаЬ тарафыннан юк ителгэн халыклар. Титрэмэк тутдый — калтырый башладым. Мухкэм - нык. Ьэйбэт илэ - биреда дэЬшэтлек белэн. Тэйу - дия. Какыб - сугып. Гурзи - кусэк.)»61
Эл-Казагыйныц «Хэзэинел-эфкяр» эсэрендэ дэ Менкир белэн Нэкиргэ аерым бер баб багышлана. Анда алар нэкъ «Сиражел-колуб» эсэрендэге кебек сурэтлэнэлэр. Менкир белэн Нэкир меэмин бэндэ янына кергэч, башы тарафыннан килмэкче булырлар - аларны шул бэндэнец намазы китермэс, аяклары яныннан килерлэр - бэндэнец ждмэгать намазларына йеруе китермэс, уц ягыннан килерлэр - сэдакалары китермэс, сул ягыннан килерлэр - уразасы китермэс. Соцыннан меэмин бэндэ уянып, аларныц сорауларына ждвап бирер. АллаЬы Тэгалэ бу бэндэсе ечен сеенер
Менкир белэн Нэкир бик куп хэдислэрдэ дэ килэ. Аларны тасвирлап тормыйбыз. Бу эсэрлэрдэ килгэн Менкир Ьэм Нэкирне сурэтлэу терле хэдислэрдэн алынып язылган. Нигездэ, бу алар бер-берсенэ охшаш Ьэм аермалар эллэ ни куренми.
Эгнэш Хафиз кыямэт кенен Ьэм аныц дэЬшэтлэрен тэфсиллэп сурэтли. Кыямэт кене Исрафил пэйгамбэрнец сурга еруе белэн башлана. Кайчан кешелэр фэсэд (бозыклык) белэн мэшгуль булырлар - АллаЬы Тэгалэдэн сурга ерергэ фэрман килер. Исрафил еругэ жцде кат кук Ьэм жиде кат жир халыклары Ьушсыз калыр, таулар йон мамык кебек Ьавада очарлар, ай Ьэм кояш карацгыланыр. Исрафил пэйгамбэр тагын икенче тапкыр ерер — бетен Жан иялэре улэр, мэгэр сигез фэрештэ калыр: Исрафил, Микаил, Ждбраил, Газраил Ьэм гарешне тотып торучы дурт фэрештэ. Соцыннан Газраил
6' Кятиб, X. Жемжвмэ солтан / Хесам Кятиб; текстны басмага эзерлэуче Р.Ф. Исламов. - Казан: Иман, 2000.-Б. 28-29.
62 ОлТСазагый, Г. Хозэинел-эфкяр / Габлуяпа Мохэммэд бин Сэламэ эл-Казагый. - Казан: Матбага Кэримия, 1915. —Б. 34-35.