Проза Эдуарда Касимова : Эволюция художественной концепции личности

• Автор: Харисова, Гульназ Фаритовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 195 с.

Эчтвлек:
Кереш
I булек. Эдуард Касыймовныц башлангыч чор ижатында швхеснец
художестволы концепциясе формалашу
1.1. «Щехес концепциясе» тешенчвсенец асылы Ьэм аныц татар матур эдебиятында яктыртылышы
1.2. Эдипнец хиквялэренде кешелеклелек менэсвбэтлвренец чагылышы
II булек. Язучыныц повестьларында швхеснец художестволы концепциясе формалашуга тирэлекнец теэсире
III булек. Эдуард Касыймовныц романнарында шехес концепциясенец художестволы эволюциясе
3.1. «Гомер ике килми» романында илебез тарихыныц чагылышы Ьэм аныц художестволы гэудэланеще
3.2. «Чулман — оныклар дарьясы» дилогиясендэ образлар системасы
3.3. «Шицмэсен голлэрец» романында уцай Ьэм тискаре геройларньщ художестволы эшланеше
3.4. Эдэби осталык мэсьэлэларе Йомгаклау
Библиография
Кушымта
Тикшеренунен актуальлеге
Хазерге гуманитар фэнда кеше шэхесе тезелеше терле яклардан ейрэнелв, э сэнгать барлык фэннврнец позициялэрен берлэштерэ. Кеше — сэнгатьнец теп ейрену объекты. Эдебият «кеше белеме» фане булганлыктан (М.Горький билгелэмэсе), шахес проблемасыньщ узенчэлекле хал ителуе hap язучыньщ теп ижат юнэлешен билгели, кеше шэхесенеп асылын, табигатен анлавы да анын ижатында турыдан-туры чагылыш таба. Бу уцайдан адэбият белеменда «Концепция человека составляет основу, движущее начало искусства, внутреннюю сущность художественного образа. Вокруг этой основной проблемы концентрируются все другие компоненты искусства» дигэн фикерлар эйтелэ (146, с. 3).
Автор концепциясе тешенчесенец «система взглядов на то или иное явление, способ анализа каких-либо явлений ... общая идея (произведения — Г.Х.)» (11, с. 124-125) диган фэнни билгелэмэсе «шахес концепциясе» (ягьни шэхескэ карашлар системасы) тешенчесеннан шактый киц. Тагын шуны да ассызыклау меЬим: тегесе да, монысы да язучы ижатыныц бердэм художестволы концепциясен ташкил ителэр. Ижтимагый чынбарлык, деньяны танып-белу узенчалеклере, язучыньщ эстетикасы Ьем психикасы художестволы концепциядэ турыдан-туры яки читлэтеп сурэтлэнэ. Язучыньщ шахси карашлары системасы аныц индивидуаль булуында доминант роль уйный, шул ук вакытта, кагыйдэ буларак, ул гомумадэби концепциянец аЬэмиятле сыйфатларын да узене сыйдыра. Димэк, язучы ижатында шахес концепциясен тикшергэндэ, эстетик Ьэм ахлакый идеал, аныц билгеле бер чорда жэмгыятьта естенлек иткан аерым билгеларе, язучыньщ фелсафи, мадани кыйбласы узенчалеклере проблемаларыннан читка китэргэ ярамый.
Кешене эзлэу — мена нарсэ характерлы татар халкыньщ куп гасырлык эдэбияты тарихына. Билгеле булганча, кешелек горурлыгы, башкаларга телакташлек курсэту, шэхеста уцай сыйфатлар тэрбиялэу кебек идеялар борынгы язма эдэбиятта ук курена башлый. Шэхеснец гуманлылык концепциясе, ягьни кешене билгеле бер ахлакый нормалар белэн тормыштагы уцай башлангычларны узена туплаган зат буларак кабул иту але урта гасырларда ук ижат иткэн Кол Гали, Сейф Сараи, Котб, Мехэммэдьяр Ьэм башка шундый куренекле адиплэрга да хас була. «Борынгы Ьэм урта гасыр терки-татар адэбиятында кешегэ гуманистик караш, деньяви белем,
«Чэчэклэр»дэге Илнур да эсер ахырында, ялгышларын анлап, укену хисе кичеролэр Ьэм хаталарын тезетэлэр.
Яз учыныц балалар ечен язган хикэялэренец барысы да Ьэркемне кызыксындыра торган эхлак мэсьелэлэренэ багышланган. Аларны, бер женка тезгэн шикелле, гуманизм идеясе берлэштерэ.
***
Шэхеснен уз-узе белэн, халык белэн, тарих белэн гомум байланешлэре, социаль, эхлакый Ьэм мадэни багланышлары системасына органик рэвеште анын табигать белэн икеяклы мвнасэтлэре да килеп кушыла. Эдэбиятта шахес концепциясе турында фикер йврткэнда, табигый рэвештэ элеге узара менэсэбэтлернен; динамикасы да курсэтелерга тиеш. Сэнгатьта халык авыз ижатыннан алый бугенге кенгэ кадэр кеше образы белэн табигать образы да янэшэ атлый.
XX гасырньщ 60-80 нче елларында алеге проблема белан кызыксыну тагын да арта, ченки табигать белэн кеше арасындагы башлангыч менесэбэтлэрнен какшавы сизела башлый, Ьэм заман кешесе, янадан табигатькэ мережэгать итеп, аннан бетенлек Нам бердэмлек дареслэре алырга тотына. Табигатьне местэкыйль стихия буларак кабул иту Ьам кешенеи жирдэге бетен тереклек белэн бэйлэнеше адаби анга да барып жита. Яшаеш чыганакларына, тормышньщ беренчел формаларына меражэгать иту татар эдэбиятында гына тугел, а башка куп миллэтле совет эдэбиятында да ачык чагылган тенденция буларак чыгыш ясый.
«Табигатьнен бугенге кен концепциясе ечен, пришвинча итеп эйткэнда, «чэчэк булмасын, агач, кыя булмасын, тормышныц уз йазен ачып биру хас». Э.Касыймов прозасы ечен шахес тарафыннан табигатьне накъ мена шулай итеп тоемлау Ьэм аныц белэн узенен тиран рухи багланышларын ацлау принцибы характерлы» (127, б. 23).
«Кул малае» хикеясендеге Хаким, табигать белэн кеше арасындагы изге менэсэбэтлэрнец бозылуына ирек куймыйча, безне Мэцгелекне танырга, денья белэн тормышньщ чиксезлеге белен исэплэшергэ енди. Кечкена гена малай анында елга-кулларне, урманнарны саклау ечен керашергэ кирэклеге турында фикер уяна Ьэм ул, табигатьнен серле деньясы белэн кушылып, «кул Ьэм урман вакыты» белан хэзерге «вакытны» улчэргэ тырыша.