Образ Сююмбике в литературе : Эпоха и литературный герой

• Автор: Рамеева, Ильсияр Равилевна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 230 с.

ЭЧТЭЛЕК
Кереш

I булек. Казан ханлыгы чоры йэм Свембикэ образы рус эдэбиятында

1.1 «Казан тарихы» эсэрендв Сеембикэ образыньщ бирелеше

1.2 М.М.Херасков, А.Н.Грузинцев, Г.Р.Державиннар

иждтында классицистларча гэудэлэнгэн Сеембикэ образы

1.3. С.Н.Глинка, М.С.Рыбушкин эсэрлэрендв романтикларча гэудэлэнгэн Сеембике образы

1.4. В.ИЛапинньщ Сеембикэ образын реалистларча

суретлеген «Казанньщ алынуы» драмасы

II булек. XX гасыр башы татар эдэбиятында Свембикэ образы

2.1. XX гасыр башы татар эдэбиятында о доби -тарихи

ж;ирлек Ьэм Сеембике образы (1900-1918)
2.2. Татар халык авыз ижаты есерлэренде Сеембикэ образы
2.3. Тарихи есерлерде Сеембике ханбикэ (1903-1912)
2.4. Ьади Атласиньщ «Сеембике» эсерендэ ханбике
образынын гэуделену узенчэлеге
2.5. Сеембикэ образын романтикларча гэуделендерган
Ф.Эмирхан Ьем Ш.Эхмедиев хикеялэре
III булек. Терек эдэбиятында Сеембикэ образы
3.1. И.В.Нэурузханныц «Сеембике» тарихи романы
3.2. Теркия вакытлы матбугаты Сеембикэ турында
3.3. Лебиб Каран иждтында Сеембикэ
Йомгак
Кушымта
Библиография

КЕРЕШ
Сеембикэ (1516 еллар тирвсе — 1554 елдан сор). Нугай морзасы Йосыф кызы. 1549-1551 елларда Казан ханлыгы ханбикасе. Казан ханнары Ж^ангали (1533-1535), Сафагерэй (1536-1549), Шайгалинен (1553 елдан алып) хатыны була. 1551 елда улы Утэмешгэрай белэн беряектэ Мескэугэ эсирлеккэ жиборела. Сеембикэ исеме белэн терле легендалар яши, шул исэптэн Казан кремлендэ урнашкан манара турында риваять та бар Ьэм денья едэбиятларында (рус, татар, терек) аны узэккэ алган бик куп эсэрлар ижат итела1.
Теманын актуальлеге. Кенбатыш фэлсэфэчелэре Ьэм мэдэният белгечларе егерменче гасырны «миллатчелек гасыры» дип атадылар2. Бу куренеш милли нигезлэргэ таба борылыш, уткэн тарих, халык Ьэм ил язмышында олы вакыйгалэрне янадан Ьэм яцача куздэн кичеру, аларга заман талабенча бая биру белэн бэйле. Милли анньщ усеше, милли хислэрнен яцаруы, беренче чиратта, уткэн мирасны барлау, тарихи хэтерне кайтару белан тыгыз бэйлэнештэ тора. Мэгълум сэбэплар нотижэсендо, татар тарихы озак гасырлар дэвамында беръяклы тына ацлатылып киленде. Хэер, галимнаребез фикеренчэ, халкыбызныц тарихи фикере дэ аныц уз язмышы кебек ук, терле сынаулар - жицелеп жимерелулэр, дэвамлы торгынлык, кузгалып тернэклану кебек нэтижэле эзленулэр аша утте3. 1552 елда Казан ханлыгын кан дингезендэ коендырып, рус дэулэтена кушу сэясате татарларны варварлыктан коткару дип тарихи прогрессив куренеш буларак бэялвнде. Моньщ шулай икэнлеген дэлиллэу ечен еш кына Ф.Энгельсныц «Россия действительно играет цивилизующую роль ...для башкир и татар» диген сузлэре китерелде4. Шул рэвешчэ, Россия империясе составында яшэгэн башка халыклар язмышы кебек ук, татар тарихы рус тарихыныц «благотворное влияние» кулэгэсе астында калды.
XX гасырньщ соцгы чирегенде, ягъни узгэртеп кору еллары килгэч те, галимнэребез милли тарихыбызны, шул исэптэн Казан ханлыгыныц руслар тарафыннан басып алыну кебек экспансив сэясэтен бары тик аклау Ьэм яклау позициясеннэн чыгып анлатудан баш тарттылар. Тарихи вакыйгалэрне ацлатуда жибэрелген хаталар, тегэлсезлеклэр, гаделсезлеклер турында соцгы вакытта рус авторларьг да яза башладылар. «Действительно, - дип яза Наталья Полтавцева, — история взятия Казанского ханства войсками Ивана Грозного,
1 Татарский энциклопедический словарь. - Казань: Институт татарской энциклопедии. АН
РТ.,1999. - С.551.

' Турсунов Акбар. Национальная культура в общечеловеческой перспективе. // Вопросы литературы. - 1990. - №6. - С.4.
5 Госманов М. Галимнед дэрэжасе // Гайнетдин Эхмерев. - Казан: Хэтер,2000. - 7 б.
4 Энгельс Ф. Письмо Ф.Энгельса Карлу Марксу от 23 мая 1853 г. // Маркс К., Энгельс Ф. -Сочинения. - Издание второе. - М.: Государственное издательство политической литературы. - Т.ХХУИ. - С.241.

написанная с позиции интересов государства Российского, — это одна история. Она же, но поданная глазами историка противной стороны, — это, поверьте, совсем другая история»1. Куренгончэ, галимэ бер ук тарихи вакыйгалэргэ, руслар белэн татарлар арсындагы канлы бэрелешлорго ике терле боя биру мемкинлегенэ игътибар итв.
Соцгы елларда татар халкыныц доулэтчелек тарихындагы «алтын чор» дип саналган Казан ханлыгы доверено, аньщ канлы-яшьле тарихына Ьоръяклап анализ бирген шактый куп фэнни хезмэтлор барлыкка килде. НиЬаять, тарихчыларыбыз милли тарихыбызны жицелгэн кеше кузлегеннон чыгып объектив яктырта башладылар.
Узган тарихка, аныд куренекле шэхеслорено гадел боя бирерго омтылыш татар ижтимагый-тарихи фикеренец могърифотчелек доверено — XIX ахыры-XX гасырныц башларына туры киле. Халыкка ан-белем ицдереп, аны тороккыятко илту юлларын эзлогон могърифотчелор милли тарихка морэжргать итолор. Аларныц тырышлыгы белэн Болгар, Алтын Урда, Казан ханлыгы доверлоре белон кызыксыну арта, халкыбызньщ беек шохеслоре, олы затлары турында фонни хезмэтлор, эдэби эсэрлер языла башлый.
Мона кадэр куренмогэн кеч Ьэм тизлек белон милли ацныц, милли рухныц кутэрелеше XX гасырнын сиксоненче еллары уртасына - туксанынчы еллар башына туры кило. Гасыр азагында эдэбиятыбызда татар халкыныц узган тарихы, аныц атаклы шохеслоре турында куп санлы эсорлэр язылу шул хакта сейли.
Татар тарихын объектив эчтолектэ ©йрону мемкинлеге тугач та, язучыларыбыз, аеруча прозаикларыбыз мона кадор «ак тап» булып килгон Казан ханлыгы чорына игътибарларын кечойттелор2. Казан ханлыгы чоры, татар халкыныц милли-азатлык хорокоте турында язылган осэрлорнец узогендо гузол 1юм фажигалс язмышлы Соембико ханбико образы тора. Горче Казан ханлыгы дэвере Ьэм Соембико шэхесе турында тарих фененде тарихи чыганаклар куп сакланып калмаса да, Сеембико ханбико шэхесенец гасырлар дэвамында халык куцелендо саклана алуы, анын конкрет бер тарихи шэхес кенэ булып калмыйча, татар миллэтенец «милли азатлык Ьэм мостэкыйльлек символы» дорожэсено куторелуе белэн ацлатырга мемкин.
Курено ки, XX гасыр башында Ьэм азагында булып узган иждимагый Ьэм рухи яцарыш доулотчелегебез тарихында зур роль уйнаган Соембико шэхесе белэн турыдан-туры бойлэнгэн. Диссертация темасынын актуальлеге менэ шунын белон ацлатыла.
Диссертациянец максаты Ьэм бурычы. Донья одэбиятында Соембико турында язылган эсэрлорне ижтимагый-сэяси Ьом тарихи фонга куеп тикшеру,
1 Полтавцева Н. Исторична ли история // Вопросы литературы. - 1997. - №2. - С.62.
2 Мусин Флун. Татар прозасы // Мирас. - 1997. - Ха 6. - 113 6.

язганча, «Классицизм был органически связан с абсолютной монархией, с утверждением дворянской государственности. ...Классицизмом же он был назван потому, что ведущую роль в нем играли мифологические (классические) сюжеты»1.
М.М.Херасковныц «Россияда» исемле поэмасыныц нигезендэ рус халкы тарихында Ьэм язмышында империя буларак оешу доверен езерлэгон тарихи бер куренеш — Казан ханлыгын яулап алу вакыйгасы ята. Поэма ни очен «Россиада» дип аталганын М.М.Херасков болай дип анлата: «Воспевая разрушение Казанского царства со властию державцев Ордынских, я имел в виду успокоение, славу и благосостояние всего Российского государства, знаменитые подвиги не только одного государя, но и всего Российского воинства, и возвращенное благородство. Почему сие творение и Россиадою названо»2.
М.М.Херасковныц «Россияда» поэмасында узеклештерелген РУС дэулэтенец ничек итеп майданга чыгуын, Казан ханлыгыныц жимерелуен руслар очен беек бер борылыш Ьэм зур эЬэмияткэ ия булуын курсету топ максат итеп куела. Александр шигыре белан алты буынлы ямб ревешендв язылган Ьэм 12 жырдан торган бу поэма тубендеге юллар белен башланып ките:
Пою от варваров Россию свобожденну,
Попранну власть Татар и гордость низложенну3.
Беренче юллардан ук русларньщ Казанны яулап алуы, Россияне «варварлардан» азат иту, рус халкы ечен тыныч тормыш башлану (спокойных лет начало), якты тац ату (светлая заря) итеп беялене. Иван Грозный житекчелегендеге рус гаскерлэре тарафыннан Казан ханлыгынын басып алынуын М.М.Херасков Россия доулетчелегенец Ьэм рус миллетенец килэчэкте усеше ечен зур еЬэмиятке ия булган тарихи вакыйга дип саный.
М.М.Херасков тарихи-героик эчтелекле поэма жанрында тарихи дереслек белен язучыныц фантазиясе аерылгысыз ревеште берге урелеп барырга тиеш дип ацлый. У л «Россиада»ны чын тарихи вакыйгаларга нигезлэнеп ижат ителген дип исэпли: «Повествование сие творение расположил я на
исторической истине...»4.
Чыннан да, автор шул замандагы тарих фененде билгеле булган, узе таба алган тарихи материалларга, рус елъязмаларына нигезлэнеп эш иткен. «...сколько мог сыскать печатных и письменных известий...»5, дип те искерте
1 Ванслов В.В. Эстетика романтизма. - М.: Искусство,1966. - С.195.
2Херасков М.М. Россиада. - СПб.: Тип.Глазунова, 1895. -С.З.
3 Херасков М.М. Россиада. - СПб.: Тип. Глазунова, 1895. - С.7. Килэчэкте бу поэмадан езеклэр, мисаллар астошермэдэ бирелмиче, текст эчендэ гене курсэтелечек.
4 Херасков М.М. Избранные произведения. - Л.: Сов.писатель,1961. - С.179.
5 Херасков М.М. Россиада. - СПб.: Тип.Глазунова,!895. - С.7.