Образ автора в поэзии Хасана Туфана

• Автор: Сабиров, Радик Рашидович
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 198 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты
Кулъязма хокукында
САБИРОВ РАДИК РЭШИТ УЛЫ
ХЭСЭН ТУФ АН ПОЭЗИЯСЕНДЭ АВТОР ОБРАЗЫ
10.01.02. - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж;э алу эчен язылган диссертация
Фэнни житэкче - филология фэннэре докторы, профессор Галиуллин Т.Н.
КАЗАН
Эчтэлек
Кереш
I булек. Лирик асэрлэрда автор образы мэсьвлэсе
II булек. Х.Туфанньщ 1920-30 еллар иждтында шахес концепциясе
II. 1. Х.Туфан шигьриятенда лирик герой Ьэм чынбарлык бердэмлеге
II.2. Х.Туфанньщ 30 нчы еллар поэзиясендэ лирик башлангычныц кечэюе
П.З. «Ант» поэмасында автор образы
III булек. Иждимагый фаящга Ьэм автор образыныц купмэгъналелеге (1940-1956)
III. 1. Х.Туфан поэзиясендэ сугыш Ьэм шэхес иреге темасы чагылышы
Ш.2. Х.Туфанньщ мэхэббэт лирикасында хис Ьэм фикер бердэмлеге
IV булек. Х.Туфан лирикасында иждимагый-фэлсэфи мотив чар Ьэм
лирик герой (1956-1980)
Йомгак
Файдаланылган эдэбият Ьэм чыганаклар исемлеге

Кереш
Теманыц актуальлеге. Эдэби мирасыбызга менэсабэтнен узгоруе, мвдани байлык белен кызыксыну арту, мода кадер кулагада калып, ейрэнелми яткан эдэби катламнарньщ халыкка кайтуы адабият тарихында, аерым адиплар ижатында тикшерелми килгэн яки берьяклы гына бая алган куренешларгэ яцача карарга мемкинлек бирде. Татар эдэби-эстетчк Ьэм ижтимагый фикерендэге яцарыш идеялэре поэзиядэ башкачарак тикшеру критерийларын алга чыгаруга юл ачты. Егерменче еллар башында адабият мвйданына килеп, татар шигьриятендэ тиран эз калдырган Хасан Туфанньщ тормыш Ьэм ижат юлы да — шундый елкэлэрнен берсе.
Х.Туфан - татар поэзиясенец бай Ьэм олы тарихында мактаулы урыннарныц берсен билагэн, уз шигьри мэктэбен тудырган суз остасы. Хэзерге татар шигьриятенец гомуми усешенэ, аньщ аерым вэкиллэренэ Туфан исеме белэн билгелэнгэн юнэлешнец тээсире зур Ьэм дэвамлы. Ижатыныц тиран эчтэлеге, заманчалыгы, сэнгатьчэ яцачалыгы белен ул -бу сузнец югары мэгънэсендэге халык шагыйре, акыл белэн жан берлегенэ ирешкэн суз остасы [Галиуллин, 2003, 18].
Хасан Туфан ижатын ейрэнугэ багышланган хезмэтлардэ элегэ чаклы тикшеру объекты итеп, нигездэ, шагыйрь эсэрларенда кулланылган адэби алымнар, сурэтлэу чаралары, поэтик сойлэмнец узенчэлеклэре, шигырь тезелеше, шэкел мэсьэлэсе торды, ижаты стиленец индивидуальлеге, халык авыз ижаты традициялэре, мифология белэн бэйлэнеше ноктасыннан ейрэнелде. Шагыйрьнец егерменче еллар ижатында жанр узенчэлеклэре, образлар системасы, эдэбиятка алый килгэн яналыгы, эдипнец халык ижаты белэн бэйлэнеше игътибар узэгендэ булды.
Заман узгэреше, соцгы елларда эдэби-нэзари тикшеренулэрнец, фэлеэфи фикер усешенец яда юнэлешлэре барлану Туфан поэзиясен да янача айрэнуге шартлар тудырды. Егерменче-илленче еллар эзлэнулэрендэ марксистик-ленинчыл тэгълиматка нигезлэнгэн сэяси, позитивистик калып

тойгыларын басарга мэжбур була, мэхэббетенэ «йеген кидере» [Эхмэдуллин, 1965, 119].
Х.Туфан узе шуна чын куделдан ышанганмы, юкмы икенлеген кистереп эйтуе кыен. Эмма егерменче еллар поэзиясендэ раслаганны утызынчы елларда Ьэм сонрак язылган шигырьлэренда узе ук кире кагуы -бэхэссез. Совет чорында бастырылмаган шигырьлэрен туплаган Ьэм шагыйрьне яца яктан ачкан 1990 елда чыккан «Гузал гамь» жыенгыгында Х.Туфанньщ 1926 елда язылган шигыре мэхэббэт лирикасыныц гузэл урнэклэреннэн санала ала.
«Идел жиле. Дулкын тавышлары...» дип башланган элеге шигырь лирик геройньщ гашыйк булып та, кинет килгэн мехабботтан баш тартырга телэвен чагылдыра. Гыйшык утында януны шагыйрь Идел дулкыны белэн чагыштыра. Дулкында чайкалучы кайма метафора вазифасын башкара Ьэм ул узе гашыйк булган, эмма идеология басымы астында ярату бармы, эллэ мэхэббэт ул яда жэмгыять тезу юнэлешендэге эшецэ, позициялэрецэ киртэме кебек шиклэнулэрне лирик герой образы чагылдырып кила: «дулкын эчендэге кайма кебек чайкала жан эле буген да».
Шигырьдэ лирик герой уз рухында капма-каршылыкка кереп, «бэргэлэнэ», ике поляр куренеш кичереш узэгена алына: шэхси тормыш Ьэм идеология басымы белэн ацнарына севдерелгэн ижтимагый халат. Лирик герой житди дилемма алдында тора - кайсына астенлек бирергэ, икесен бергэ алып барыргамы, эллэ шэхси везгыятьлэрдэн баш тартып, икенчесенэ - ижтимагый тормышка астенлек бирергэме? Берьяктан, лирик герой сайгэне белэн уткэн минутларын сагынып иска ала:
Карыйм да мин Дулкын эчлэрендэ Кукрэгемэ таккан билгенне,
Эзелеп сагынам Кире кайтмас ачен