Литературно-художественный материал в татарских детских журналах начала XX века

• Автор: Галияхметова, Айсылу Фарсовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 211 с. : ил.

В.И. Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты

Кульязма хокукында Галияхмэтова Айсылу Фарса кызы

XX гасыр башы татар балалар журналларында эдэби-нэфис материал

10.01.02 Россия Федерация халыклары эдэбияты (татар эдэбияты )

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжргэ тэкъдим

ителгэн диссертация

Фэнни жцтэкче:

Эгъзамов Ф.И., тарих фэннэре кандидаты

Казан

Эчтэлек
Кереш ,3
/ булек
XX гасыр башы татар балалар журналларына типологик сыйфатлама
$ 1. Балалар журналларына тарихи экскурс И
$ 2. Балалар басмаларынын максаты
S 3. Чынбаолыкны чагылдыви предметы
§ 4. Аудитория сыйфатламасы
S 5. Язи стиле, бизэлеш
II булек XX гасыр башы татар балалар матбугатында матур эдэбият
S I. XX гасыр башы балалар эдзбиятынын men узенчэлеклэре
$ 2. Халык авыз ижаты
§ 3. Поэзия
$ 4. Чэчмз эсэрлэр
§ 5. Тэржемз зсэрлзр
§ 6. Публицистика
III булек Балалар журналларыныц двньяви белем бирудяге роле § 1. Табигать белемен тарату 95
$ 2. Гиманитар белем биру
IV булек
Балалар ясурналларында дини тэрбия $ 1. Дини йола-еадэтлэргз вйрзту 131
$ 2. Дини язмалар аша ах лак тзрбиясе биру
Йомгак
Эдэбият исемлеге
Кушымта

Кереш
Теманыц актуальлеге. XX гасыр башы татар жэмгыятенен ижтимагый-сэяси Ьэм мэдэни усеше эчен актуаль проблемаларнын. берсе — яна кеше тэрбиялэу мэсьэлэсе була. Россиядэге демократии узгэрешлэр татар зыялылары алдында да яда ижат мемкинлеклэре ача. Алар узлэренец эдэби, фэнни Ьэм публицистик хезмэтлэрендэ татар миллэтенен Россиядэ
* Ьэм гомумэн бетенденья масштабларында усешкэ ирешуе Ьэм башка халыклар белэн бертигез дэрэжэгэ кутэрелуе очен яна. Элбэттэ, кардиналь узгэрешлэргэ сонрак, татар миллэтенен яна — гомумкешелек кыйммэтлэренэ йез тоткан, уз халкына хезмэткэ эзер булган, европа менталитетлы, белемле Ьэм эшсеяр буыны алмашка килгэч кенэ ирешеп булачагы анлашыла. Элеге максатка хезмэт иту татар зыялылары эшчэнлегендэге теп юнэлешлэрнен берсе булып тора.
Усешенец югары ноктасына житкэн XX гасыр башы татар эдэбияты
* милли периодика белэн тыгыз бэйлэнештэ яши: матбугат эдэби эсэрлэрне халыкка житкеруче, татар язучы-шагыйрьлэренен эшен пропагандалаучы Ьэм жайга салучы фактор булып формалаша. Бу татар балалар матбугатына да кагыла. Татар балалар журналларындагы элегэ кадэр заман укучысына килеп житэ алмаган эдэби-нэфис материал шул чор балалар эдэбиятын ейрэнудэ топ чыганакны тэшкил итэ.
Проблема Нэм теманыц вйрэнелу дэрэщэсе.

Октябрь инкыйлабына кадэр дэ, аннан сон да балалар журналлары матбугат кузэтулэрендэ, аерым авторлар мэкалэлэрендэ каршылыклы фикерлэр белэн искэ алына. Егерменче еллар башында, «Кечкенэ иптэшлэр» журналын оештыручы М. Ж,элил «Ак юл» журналын урнэк итеп ала, бу эштэ ярдэм итулэрен сорап, элеге басманын авторларына мерэжэгать итэ. Анын «Ак юл» журналы авторы, галим Гали Рэхимгэ язган хаты шул

Жанибэк, Гыйса углы Амэтне, кызымны бирэм, дип, аны эзлэргз жибэрэ. Еллар уза. Жанибэк Бугала исемле байга кунакка бара. Йоклаганда кулы пешэ башласа да, ханга чыра тотып торган бай улы Тимерне ошатып, кызын ада бирергэ була.
Ханныд вэгъдэсен бозуы турында ишеткэн Амэт Сары бикэне урлый, ханлыкка Бирдебэк килгэч кенэ эйлэнеп кайта. Дастан: «Салчы исемле уллары була, ул Тимер Котлыг ханньщ якын кешесе булган ди», — дип тэмамлана. Аны ике санга гына калдырып, гадилэштереп, кыскартып 3. Вэлиди эшкэрткэн. Хикэят гади тел белэн, гади жемлэлэр белэн генэ язылган. Алда эйтелгэнчэ, бернинди сурэтлэу чаралары кулланылмый, динамика да, геройларныд кичерешлэре дэ куренми. Кызын югалтырга мэжбур булган Тайдулы да «упкэли» генэ, Амэтнен дэ вэгъдэсен оныткан ханга «ачуы гына килэ» — геройларныд характерлары йотылып кала, автор дастанныд гомуми эчтэлеген бируне генэ куздэ тоткан булса кирэк.
«Туктамыш хан» Иэм «Гыйса углы Амэт» дастаны белэн беррэттэн, Р. Баязид эшкэрткэн «Чура батыр» эсэренэ дэ тукталырга кирэк. Ул да тарихи вакыйгаларга мерэжэгать итэ. Анда Казан ханлыгы чорында дан тоткан Чура батырныц туганнан алып улгэнгэ кадэр тормышы сурэтлэнгэн. Дастанда Чура батыр Сеембикэ ханбикэнед тугры сугышчысы буларак сурэтлэнсэ, тарихи фактлар аныд дереслеккэ туры килмэвен раслый: чынбарлыкта Чура батыр, киресенчэ, Сафа Гэрэй ханга каршы, Мэскэу сэясэтен уздыручы кеше булган. Ничек кенэ булса да, дастанда Чура батыр милли азатлык ечен керэшуче шэхес итеп тасвирлана. Бу эсэрдэ инде образларга, тасвирлауларга урын кинрэк бирелэ, фактлар белэн генэ чиклэнеп калынмый, уйланмаларга да урын табыла. «Чура батыр» зур «ирактан» Ьэм «40 ейлек кенэ таман» кабилэлэренен тормышын, ирактан халкыныд таманлыларны изуен сурэтлэудэн башланып китэ. Нарик байнын озак котеп алынган малае Чура, ай усэсен кен усеп, автор, элбэттэ, аны экиятлэргэ генэ хас батыр — типсэ тимер езэрлек баЬадир итеп сурэтли — таман халкын изелудэн коткара. Уз илендэ генэ тугел, двньяда ат