"Китаб ас-сайдана фи-т-тиб" ("Книга фармакогнозия в медицине") Абурайхана Беруни источник развития таджикской медицинской терминологии

• Автор: Саидова, Фарзона Хомидовна
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2013
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 199 с.

ДОНИШГОХИ МИЛЛИИ ТОНИКИС ГОН

КАФЕДРАМ ТАЪРИХИЗАБОИВА ТИПОЛОГИЯ

САИДОВА ФАРЗОНА ХАМИДОВНА

«КИТОБ УС-САЙДАНА ФИ-Т-ТИБ»-И АБУРАЙХОНИ БЕРУНИ -САРЧАШМАИ ТАШАККУЛИ ИСТИЛОХОТИ ТИББИИ ТОДИКЙ

барои дарёфти дарадаи илмии номзади илми филология

РИСОЛА

Рохбари илмй: доктори илми филология Сулаймонов С.

ДУШАНБЕ
МУНДАРИЧ.А
Мукаддима
Боби І. «Китоб ус-сайдана фи-т-тиб»-и Абурайхони Берунй сарчашмаи ташаккули истилохоти тиббии точикй
1.1. Нигохе ба забони илм ва истилохоти илмй
1.2. Заминахои пайдоиш ва манобеи истилохоти тиббии точикй
1.3. Накдш китоби «Сайдана» - и Берунй дар танзим
ва ташаккули истилохоти тиббии забони точикй
1.4. Тахдили умумилингвистии истилохоти тиббии точикй дар китоби «Сайдана»
а) Рохдои асосии истилохсозй дар асар
б) Масъалахри фонетикии муарработи китоби«Сайдана»
Боби II. Таснифоти истилохоти тиббии китоби «Китоб ус-сайдана фи-т-тиб»
2.1. Усулхри асосии ик,тибосгирй дар китоби «Сайдана»
2.2. Истилохоти тиббии точикй
2.3. Истилохоти тиббии арабй
2.4. Истилохоти тиббии юнонй
2.5. Истилохоти тиббии х,индй
2.6. Истилохрти тиббии сугдй, бухорй,
хоразмй ва тахорй
2. 7. Истилох,оти тиббии суриёнй
Хулоса
Фехристи адабиёт
Замима

МУКАДЦИМА
КУдрату тавоноии водеии забони миллй дар оинаи баёни мафхумхои дакдаи илму фан ва ташаккули низоми истилохоти илмй инъикос меёбад. Дар навбати худ, истилох, дорои хусусияти махсуси сохторй ва маънавист, ки натидаи тафаккури ах,ли домеа дар он тадассум мегардад. Илова бар ин, низоми истилохоти илмии забони миллй дар рох,и ошной ба донишх,ои нав, ки барон тамоми ахди башар муштараканд ва афзуну ганй гардонидани онх,о заминаи боэътимод барон рушди забон мегузорад.
Зикр кардан ба маврид аст, ки дар шароити феълй бо дигар шудани авзои сиёсии домеа ва афзудани ниёзхри идтимоиву фархангии мардум, зарурати таълифи китобхои дарсй ва пажух,ишх,ои илмй ба забони тодикй, корбурди вожахои нав барон ифодаи мафхумхои тозаи илмй харчи бештар ахамият пайдо мекунад. Дар чунин маврид, тахкику таъин ва гіажухиши амик,и вижагихои вожаву истилохоти осори илмии гузаштагон, аз як су, сабку нигориши ин осор, аз суйи дигар, хамчунин натидагириву корбурд аз он до давобгуйи ниёзхои ахди домеа дар мархалаи кунунй мебошад.
Агар пахдухои таърихй, ташаккул ва тахаввули услуби илмии забони тодикй, истикрору роххои истилохсозиву истилохгузинй дар ин забон то имруз мавриди пажухиши забоншиносони Тодикистон кдрор гирифта бошад хам, данбахои дигари он, ба хусус ташаккули истилохоти сохавй, то хол камтар тахкик, шудаанд ва зарурати интихоби мавзуи тахкидоти мо низ аз пур кардани ин халои илмии мавдуда ба миён омадааст.
Барой халли ин масъала, пеш аз хама, зарур аст, ки кадимтарини асархои илмии тодикй аз нигохи истилохшиносй тахкик карда шаванд, яъне масъалаи таърихи ташаккулу такомули истилохоти илмии тодикй аз огози пайдоиш, аз таълифи аввалин

Туе = тут «писти тут шикам бибандад ва меъда кавй гардонад ва сафро сокин кунад ва меъда пок гардонад» [189. 61]. Туе муарраби вожаи форсии тут аст. Абурайх,они Берунй аз кавли ал-Асмаъй овардааст, ки тут «бо харфи ^ (то) форсист ва ба (со) арабй»
[185. 329]. Берунй хамчунин ёдовар мешавад, ки барои фарк кардани тути шомй аз анвои дигар вайро хартут меноманд [185. 329]. Номвожаи хартут дар китоби «Хдцоят ул-мутааллимин» [182. 246] хам омадааст. Водеан то ба имруз ин навъи тутро дар баъзе гуишхои забони модарй «тути хархурак» мегуяггд. ки хам калонии мева ва хам камлаззатии таъми вай дар назар дошта мешавад. Зимнан, ибораи писти тут дар «Хдцоят» ва дар «Донишнома»-и Майсарй низ истеъмол гашта, ибораи писти дав хам корбаст шудааст ва имруз дар лахчахои забони тодикй шаклхои таркибии тутпист, тутпус ва тутпъс роиданд.
Ё, «... пусти гурунд чун бихурй, дахон ба дард оварад ва забонро дард расонад ва омос дихад: пас дард ба сурха дихад ва меъда ва рудагонй ва гармй ва табиш барангезад аз хама тан ва онро илод зарорих аст» [189. 640]. Истилохоти махфуз дар китоби «ал-Абния» мисли гурунд, дард, омос, меъда, рудагонй, табиш, тан-ро мо дар осори муаллифони дигар, аз думла дар «Х,идоят»-и Ахавайнй, таълифоти Майсарй, ал-Кдмарй, Ибни Сино ва Берунй низ мебинем. Тавзехан, калимаи гурунд - гуринд дар хамин шакл дар он давра бештар маъмул буда, Абурайхони Берунй дар китоби «Сайдана» мутазаккир шудааст, ки бириндро махз ба хотири фарк гузоштан ба шибх (бронза, латунь) гуринд мегуянд [185. 173]. Чунин тарзи талаффузи биринд, яъне гурунд ё гуринд то имруз дар лахдахои баъзе нохияхои шимоли Тодикистон ба шакли гурунд боки мондааст. Аммо маъдани бириндро холо дар забони тодикй аксаран бириндй мегуянд ва ин калима хам ба дойи исм истифода мегардад, хам ба дойи сифат.