Словосочетания в таджикском языке

• Автор: Мирзоев, Абдусаттор Мирзоевич
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 335 с.

Мундарида
1. Мукаддима
2. Фасли якум: Аз таърихи омузиши проблемаи ибора
Бахши аввал: Тахдиди ибора дар забоншиносии умумй
Бахши дувум: Таддиди ибора дар забони тодикй
Банди аввал: Ибора дар асардои забоншиносй
Банди дувум: Ибора дар асардои услубшиносй
Банди севум: Ибора дар асардои родеъ ба маданияти сухан
Банди чадорум: Ибора дар асардои ладчашиносй
Банди пандум: Ибора дар асардои мудоисавй
3. Фасли дувум: Ь^олаббандии ибора дар забони тодикй
Хулоса
4. Фидристи адабиёти илмй

Мукаддима
Мудаддимаи рисола аз ду бахш иборат аст: 1) мавкси ибора дар низоми (системаи) синтаксис; 2) тавсифи умумии асар.
А. Мавкеи ибора дар низоми синтаксис
Хануз аз замонхои дадим, аз Аполлон Дисдол (забоншиноси бузурги юнонй, асри дувуми милодй) cap дарда, синтаксисро хдмчун пайвасти вожадо, яъне дамчун ибора медонданд. Вале ибора дар тасаввуроти забоншиносии антидй мафдуми васеь дошт. Дар мардилаи кунунии забоншиносии умумй ва чузъй низ олимону омузгорони ватанй ва хоридй ба таддиду таълими ибора таваччуди фаровон зодир менамоянд. Дар забоншиносии точид низ аз масъаладои гуногуни иборадои синтаксиси асару мадоладои сершуморе ба табъ расидаанд. Масалан, дисми дувуми «Грамматидаи (илмии) забони адабии дозираи точик» (Душанбе: Дониш, 1986, с. 18-204) ба таддиди иборадои синтадсисии забони адабии муосири точик бадшида шудааст. Ин ягона ва аввалин асарест, ки тасвир ва тадлили гуруддои лугавию грамматикии иборадои синтаксисии забони точикиро кариб пурра фаро гирифтааст. Вале дар дамаи асару маколадое, ки аз иборадои синтаксисии забони тодикй бадс мекунанд, аз чумла «Грамматикаи (илмии) забони адабии дозираи точик» низ, ба истиснои асари А.Мирзоев «Иборадои феълй...» (Душанбе: Дониш, 1972) ва «Забони адабии дозираи точик» (Душанбе: Маориф, 1984, с. 22-55) масъаладои назариявии ибора мавриди таддик дарор нагирифтаанд.
Ибора на фадат бо синтадсис, дамчунин бо морфология, фонетика, лексикология, имло, маданияти сухан, услуб пайвастагии кавй дорад. Аз ин ру тахкики забон аз нигоди ибора, бешубда, натичахои дилхох дода метавонад.
Дар таърихи инкишофи афкори грамматики аз замони Аполлон Дискол то огози тадкшди синтаксиси муосир дар муайян намудани мавзуъ ва вазифадои синтаксис дар бунёди коидадои забоншиносии сохторй (лингвистикаи структури) се давраи асосиро метавон мушодида кард:

1. Сохтмони синтаксис хамчун таълимот оид ба чумла ва узвхои он, ки ба мантис такя мекунад. Ин равия дар забоншиносии Барб бо номи олими немис Карл Фердинанд Беккер ва дар забоншиносии рус бо номи олимон Н.И.Греч ва Ф.И.Буслаев пайваста аст.
2. Сохтмони синтаксис хдмчун таълимот дар бораи ибора ва робитаи вожахо, ки доираи хеле васеъ дорад.
3. Дар ибтидои асри XX олимони забоншинос кушидаанд, ки синтаксис дар бунёди муттахид кардани таълимоти чумла ва таълимоти ибора сохта шуда, бояд аз чамъбасти (синтези) ин ду таълимот иборат бошад. Махз хамин равняй севум дар тахкику ковишхои синтаксисии илми забоншиносии асри XX мавриди таваччух кдрор мегирад. Вале мухаккикон, азбаски ба кридахои чиддии мухталифи ибтидоии сохтмони низоми синтаксис, ки дар бунёди якчоя кардани харду таълимоти ишорашудаи боло ба вучуд омада буд, такя мекарданд, дар фахмиши табиату хусусиятхои ибора ва чумла на хамеша ба натичахои дилхох сохиб шудаанд. Масалан, саъю кушиши олимоне, ки хама навъи чумларо хатман бо ибора алокаманд медонистанд ва онхоро ба сифати синтагма муойина мекарданд, бебарор анчом мепазирад. Х,ар мухаккикс, ки чумларо яке аз хелхои синтагма ва ё ибора мепиндорад, пеш аз хама бо мавдудияти чумлаи яквожагй ба душворие ру ба ру мешавад. Чунончи, дар забоншиносии рус ба чунин мушкилот профессор А.М.Пешковский дучор мегардад. Вай чунин акидае пешниход мекунад, ки гуё дар забон ибораи яккалимагй низ мавчуд аст [184, с.63].
Солхои 60-уми карни XX баъзе олимон кушидаанд, ки ин мушкилотро хал намоянд. Чунончи, дар забоншиносии рус профессор А.А.Реформатский чумлаи яквожагиро «синтагмаи пушида» [201, с.277] ва академик
И.И.Мешанинов чумлаи дукалимагиро «синтагмаи дучузва» номидааст [128, с. 32]. Аммо профессор А.А.Реформатский истилохи «синтагмаи пушидаро» шарх надодааст.
Дар низоми синтаксисии олими фаронса Шарл Баллй низ хамин гуна ихтилофот мушохида мешавад. Масалан, вай тезиси (мулохизаи) «синтагмаи
Байр аз баёни назарияи умумии гуруххои вожахо И.Рис инчунин тахлили гуруххои гуногуни иборахоро низ дар заминаи маводи забони немисй муойина кардааст [283, с.79-137].
Бо вучуди дамаи ин, чи тавре ки профессор Н.Н.Прокопович дуруст кайд мекунад, системаи синтаксисии И.Рис аз норавшанихо ва зиддиятхо холй нест. Камбудии асосии у дар он аст, ки дар асл омухтани думларо инкор мекунад. У чумда ва ибораро ки сифатан категорияхои гунохуни грамматика мебошанд, омехта намудааст [188, с. 17].
Дар он к,исми асари И.Рис, ки ба омухтани гуруххои иборахо бахшида шудааст, як катор андеша ва хулосахои муфид вомехуранд. Чунинанд фикрхои самарабахш аз руи маъно ва вазифа наздик будани гуруххои иборахо ба калимаи чудогона, принсипи таснифоти гуруххои зич аз руи тааллуки морфологии калимаи асосй, мушохидаи гурухи иборахои дорой сохтори мураккаб. Вале ин фикрхои мухим инкишоф намеёбанд ва онхоро И.Рис барои мукаррар намудани хусусиятхои ибора, ки аз чумла ва аз калима фарк мекунад, истифода намебарад. Махз аз хамин сабаб муаллиф ба датори иборахо гуруххои «суст» ва ё «ночиз»-ро дохил намудааст. Хол он ки гуруххои «суст» дар асл ба сохти чумла вобаста буда, аъзохои чидаи чумла мебошанд.
Ба инкишофи минбаъдаи таълимоти ибора дар забоншиносии рус, чунон ки дар боло ишора шуд, консепсияи академик Ф.Ф.Фортунатов таъсири калон расонидааст. Акидахои Ф.Ф.Фортунатовро дойр ба мавзуъ ва вазифахои синтаксис, бавижа, профессор М. Н. Петерсон дар асархои худ ба таври суботкорона давом додааст.
Профессор М.Н.Петерсон дар асари худ («Очерк синтаксиса русского языка»), ки соли 1923 чоп шудааст, ба чунин хулосае меояд, ки «таърифи аз тарафи умум эътирофшудаи синтаксис вучуд надорад; баъзехо синтаксисро бо таълимоти чумла, дигарон бо таълимоти хиссахои нутк айниятдор мешуморанд; аммо «синтаксиси омехта» навъи аз хама мукарраритар мебошад» [181, с.24].
М.Н.Петерсон дар сохтани системаи синтаксисии худ ба консепсияи синтаксисй ва забоншиносии умумии Ф.Ф.Фортунатов такя мекунад. «Ба