Формирование местоимений в таджикском языке

• Автор: Сияев Бекмурод
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Докторская
• Год защиты: 2003
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 437 с.

МУНДАРИЧД
Мудадцима
Боби І. Чрнишинхои шахсй
Боби II. Шаклхои знклитикии чонишинхои шахсй
Боби III. Чрнишинхои нафсй
Боби IV. Чрнишинхои саволй
Боби V. Чрнишинхои ишоратй
Боби VI. Чрнишинхои таьинй
Боби VII. Чрнишинхои номуайянй ва манфй
Боби VIII. Муносибати чонишинхо бо дигар хиссахои нутк
Хулосахо
Фехристи манобеь ва осор
Фехристи ихтисорот

МУКДДДИМА
Проблемаи чонишинхо дар забоншиносй аз масаъалахои мухим хисоб мешавад. Он пахлухои мухталиф дошта, идцае аз масъалахоро фаро мегирад, ки бе шарху эзохи онхо табиати калимахои мазкур ва хусусияти онх,оро муайян кардан душвор аст. Хдма масъалахои чонишинхо хеле мухим буда, тадкикр онхо на танхо дар худуди забонхои алохдца, балки дар забоншиносии умумй низ акгуалй мебошад.
Дар рисола шархи хусусияти чонишинхо аз истилохи онхо шуруъ шудааст, чунки ном баёнгари вокеияти предмету ходисахои олами хастй буда, шинохти онхо аз номашон шуруъ мешавад.
Истилохи чонишин дар забони точикй тарчумаи тахтуллафзии калимаи местоимение мебошад, ки он дар навбати худ аз калимаи лотинии pronomen юнонии anti-onymia тарчума шуда, хануз дар давраи атика ба гурухи калимахое мансубият дошт, ки онхо ба чои исмхо истеъмол мешудаанд. Баъдхо забонши-носон дар забонхои мухталиф истилохоти pronomen (франсавй), pronoun (анг-лисй), pronomini (финй) ва ё тарчумаи онро дар русй “местоимение”, дар мачорй nevmas, немисй Fürwort, хинди sarva-näma [142.25-26], точикй “чонишин” барои ин гурухи калимахо хамчун ном интихоб кардаанд. Ба ин маънй, чонишинхо дар забонхои чудогона бо истилохдои гуногун зикр шаванд хам, онхо асосан як хусусияти ин калимахоро инъикос мекунанд: мефахмонанд, ки чонишинхо хамеша бар ивази исмхо ва умуман хиссахои номии нутк; истеъмол мешаванд. Дар ин чо холо факат хаминро мегуем, ки истилохи чонщдп-вин дар забони точикй таърихи дурудароз надорад, чунки дар аввалин дас-турхои забони точикй, ки дар мукаддимаи як катор фархангхои Асри Миёна дарч гардидаанд, чонишинхо бо истилохи арабии замир номбар шудаанд [361.7-8;388.14а166;433.27-28]. Ин анъана дар нахустин грамматикаи забони точикй, ки соли 1926 таълиф шуда буд, нигох дошта шудааст [424.99-101]. Истилохи чонишин дар забони точикй танхо аз ибтидои соли сиюм ворид шуда [209.10-34], тадричан мавкеъ пайдо кардааст [481.627;444.233;61 ;478.102].
давра бо вучуди тагйири услуб асосан бо таъсири сабки осори асрхои ІХ-Х - бо таъсири Сабки хуросонй ишио шудаасг. Носирони ин давра хангоми таълифоти худ асосан шаклу колабхоеро ба кор бурдаанд, ки онхо ба воситаи насри асри X - ба воситаи “Таърихи Табарй”-и Балъамй, тарчумаи “Тафсири Табарй” мукаддимаи “Шохнома”- и Абумансурй, “Худуд-ул-олам”, “Хдкоик-ул-адвия” ба мардум муаррифй шуда, маври-ди писанду эътароф кэрор доштанд. Вале асри XI дар сохти парадигмам чонишинхо нишонаю асари худро низ дорад, ки дар ин бора дар рафти тасвир сухан хохад рафт.
Дар “Сафарнома”-и Носири Хуфави Кубодиёнй [176], ки 98 сахифа дорад, холат чунин аст: дар он шахсхои I, II, III танхо дар коидаи анъанаи кадим омадаанд, чонишини та 88 бор; sumä 12 бор ва êsân 119 бор исгеьмол шудааст. Доираи исти-фодаи шаклхои сохтаи шахси III чамъ хдмчун дар чидди І “Шохдома”-и Фирдавсй хеле махдуд будааст. Дар асар шакли änhä ду бор дар сахифаи 50, 58 ва шакли ânân як бор дар сахифаи 95 исгеьмол шудааст. Фарк нисбат ба чилди зикршудаи “Шохнома” дар он аст, ки дар “Сафарнома” факат аз чонишини ишоратии än ба воситаи вандхои чамъбандии - än, - hä чонишини шахси III чамъ сохта шудааст. Райр аз ин, барои беш-тар фаро гирифтани маводи тахдил ва хубтар фарохам омадани имконияти мукоисаи парадигмаи чонишинхо дар забони мархалаи тадкикшаванда мо “Кушоиш ва рахоиш”, [471] “Зод-ул-мусофирин” [466]-и Носири Хусрав ва рисолаи “Табииёт”-ро [343] аз “Донишнома”-и Ибни Сино пурра мутолиа намуда, порчахои алохидаи асархои номбурдаро тахдили мивдорй намудем, ки чунин натича хосил шуд: дар 20 сахифаи “Кушоиш ва рахоиш” (сах,1-20) як кисми узви парадигмаи чонишинхо, аз чумла чонишинхои шахси І ва II танхо; шахси II чамъ ва шаклхои сохтаи шах-, си III чамъ, ки дар ин давра дар забони форсу точик умуман мавкеъ доштанд, ду-чор нашуданд. Чрниишни шахси III танхои û 106 бор ва аз ин микдор 24 бор нисбат ба шахе ва 82 бор барои тайришахс ва чонишини шахси III танхои vay 22 бор ва аз он нисбат ба шахе 10 бор ва барои гайришахс 12 бор исгеьмол шудааст. Чрнишини шахси I чамъи mä 9 бор ва аз он 4 бор нисбат ба ашхоси чамъ ва 5 бор нисбат ба шахси танхо омада, чонишини êsân 17 бор, ки 5 бор барои шахе ва 12 бор барои гайришахс кор фармуда шудааст. Дар “Зод-ул-мусофирин” алалхусус дар 20 сахифаи он (сах. 57-77) аъзои парадигмаи чонишинхои шахей чунин вокеь шуда, ин гуна мавкеъ доранд: дар кисми мутолиашудаи он мисли “Кушоиш ва рахоиш” чонишинхои шахси I, II