Проблемы татарского литературного языка на страницах журнала "Шура" : 1908-1917

• Автор: Хуснетдинов, Радик Маулитзянович
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2011
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 184 с. : ил.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Ф0НН0Р АКАДЕМНЯСЕ Г. ИБРАГИМОВ ИСЕМЕНД0ГЕ ТЕЛ, 0Д0БИЯТ Ь0М С0НГАТБ
ИНСТИТУТЫ

Кулъязма хокукында

Хеснетдинов Радик Мэулитжанович

“ШУРА” ЖУРНАЛЫНДА ТАТАР ЯЗМА ЭДЭБИ ТЕЛЕ МЭСБЭЛЭЛЭРЕ”

(1908-1917)

10.02.02 - Россия Федерациясе халыклар теллэре (татар теле)

филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэжэ алу очен яклауга куела торган диссертация

Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы профессор И.Б. Бэширова

Казан
КЕРЕШ.

Эчтэлек

I БУЛЕК. XX гасыр башы татар вакытлы матбугатында татар язма эдэби теле белэн халыкныц сейлэмэ теле менэсэбэте мэсьэлэсенец кутэрелуе
1.1. “Нур” газетасында башланган “Эдэби телемез нэ делдер” сохбэт-бэхэсендэ “Нэ делдэ йазармыз?” соравына жавап бирелу уцаенда, газета мэкалэсен традицион терки белэн язып булмавыньщ ачыклануы
1.2. Башка газета-журнал битлэрендэ дэ татар язма эдэби теле халыкныц сейлэмэ теленэ якын булырга тиеш фикеренец кечэюе
1.3. Элеге бэхэскэ кадэр дэ татар язма эдэбиятыныц еч тердэ (халыкчан, гыйльми, рэсми) язылырга тиешлегенец фэнни дэлиллэнуе
1.4. “Шура” журналында кутэрелгэн “Кэлям месабэкасы” - “Тел ярышы”ныц матбугатта киц колач алый барган “Тел бэхэсе”ндэ “ничек сейлибез, шулай язарга тиешбез” нэтгокэсенэ нигезлэнеп башлануы
1.5. Р. Фэхретдин Ьэм башка мэгърифэтчелэребез эсэрлэрен уз чоры эдэби теленец еч варианты белэн иж;ат итулэре
1.6. “Шура” журналыныц Ьэм Р. Фэхретдин эшчэнлегенец татар иждимагый фикер тарихында терлечэ бэялэнуе
1.7. “Шура” журналыныц теле Ьэм анда барган “Тел ярышы”ныц татар филологиясендэ фэнни-объектив бэялэнмэве
II БУЛЕК. “Шура” журналында “Кэлям месабэкасы” - “Тел ярышы” кысасында басылган мэкалэлэрдэ “уз ана телемез — саф татар” Ьэм “чит тел
алынмалары” менэсэбэте аныклану
2.1. “Шура” журналында башланган “Кэлям месабэкасы — Тел ярышы”ныц максат-бурычы Ьэм тэртип-низамы
2.2. “Шура” журналында “Тел ярышы” кысаларында басылган мэкалэлэрнец тематик буленеше
2.3. Татар теле Ьэм аныц кулланылышы турында язылган мэкалэлэрдэ “ана телемез — саф татар” теленец нигезен тэшкил итэ торган борынгы сузлэрне барларга кирэклекнец кутэрелуе
2.4. Халыкныц кенкуреше, гореф-гадэте яктыртыла Ьэм аныц мифологиясенэ нигезлэнеп языла торган хикэятлэрне жднлы сейлэм телгэ якын итеп язарга мемкин булуныц куренуе
2.5. Эдэбият-мэдэният, гыйлем-мэгърифэт, язма эдэби телнец табигате Ьэм вазыйфасы турында мэгълумэт бирелгэн мэкалэлэрдэ гарэп Ьэм фарсы алынмаларын кулланмыйча язарга мемкин булмавыныц ацлашылуы
2.6. Рус теленнэн агхынган сузлэрне генэ “чит тел алынмасы” дип билгелэргэ кирэклекнец кутэрелуе
2.7.“Тел ярышы” уцае белэн басылган мэкалэлэргэ уз вакытындагы интикад-тэнкыйть язмалары: халыкчан сейлэмэ телдэ язылган
мэкалэлэрнец макталуы Ьэм булэклэнуе
2.8. Мехэррир тарафыннан “Тел ярышы”на нэтижэ ясалу: “Игълан”ныц “укучыларны сынап карау ечен генэ язылуы”, язма эдэби тел белэн сейлэмэ телнец бер ук куренеш була алмавыныц раслануы
III БУЛЕК. “Шура” журналында “Тел ярышы”ннан соц басылган мэкалэлэрдэ татар теленэ менэсэбэтле булган кайбер мэсьэлэлэр
3.1. “Шура” журналында “Тел вэ имля мэсьэлэсе” баш астында басыла торган мэкалэлэрдэ “...имляда ишетелгэнчэ йазу тиеш” фикернец куэтлэнуе
3.2. “Шура” журналында “Матбага Ьэм хэрефлэребез” мэсьэлэсе
3.3. Татар теленэ караган башка мэсьэлэлэрдэн: “Лисан конфессы”
турында
ЙОМГАК
Ф АЙДА ЛАНЫ ЛГАН 0Д0БИЯТ
КУШЫМТА

фикеренэ ж;авап биру юнэлеше алынса да, эмма Ьаман да “гэзитэгэ мэкалэне нинди тел белэн языйк” дигэн сорауга жавап биру рэвешендэге “Нур” газетасында башланган фикер алышуныц 1908-1909 нчы елларда да давам ителуе курена. Мэсэлэн, “Элислах” газетасында басылган “Тел вэ ауыллар” дигэн мэкалэнед авторы болай дип белдерэ: "...Сез шэнэрлэрдэ торыб та, бер уч халык бераз газета укыгач та, “гомуми тел йасау кирэк” диб хыйалланыб йврмэгез... Русийэдэ халыкныц кубе булган крестьян вэ эшчелэрнец узлэре свшэгэн кук итеб йазыгыз вэ таратыгыз ” [Элислах, 1908, № 9].
Кэчмири авылыннан имам вэ медэррис Габдулла Тажеддин узенек “Тел вэ йазу” мэкалэсендэ: “Телемезне татарчалашдырыйк, исэнлэшдерик, мемкин кадэр гарэби вэ фарси сузлэр кушмыйк, ...ничек ишетелсэ, шулай йазарга тиешбез” [“Йолдыз”, 1909, 7 июль], - дип белдерэ. Г. Кэчмиринец бу мэкалэсендэге “ничек ишетелсэ, шулай язарга тиешбез” дигэн фикеренэ Д. Вэлиди дэ, Н. Думави да кискен каршы чыгалар. Ьэм бу вакытта инде элеге мэкалэлэр белэн тел турындагы фикер алышу “Кэлям месабэкасы” дип, махсус “Игълан” белэн “Шура” журналына кучерелэ Ьэм бик активлык белэн дэвам ителэ.
Шулай итеп, XX гасыр башында бер-бер артлы басыла башлаган “Нур”, “Казан мехбире”, “Фикер”, “Вакыт”, “Йолдыз”, “Тан йолдызы”, “Эхбар” газеталарында Ьэм терле журналларда башланып киткэн, берсе икенчесенэ аваздаш булып бара, уз вакытында терле исемнэр белэн атала торган татар язма теленец, асылда:
а) гарэп-фарсы алынмалары мул файдаланыла торган;
б) терек теле сузлэре белэн баетылган традицион терки рэвешендэ дэвам ителэ Ьэм
в) татар халкыньщ сейлэмэ теле иркен кулланыла торган еч тердэ хэрэкэттэ булуы ачыклана.