Морфологическая система татарских говоров уральского ареала

• Автор: Махмутшина, Дина Закиевна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 191 с.

ЭЧТЭЛЕК
КЕРЕШ
Диссертациягэ гомуми характеристика
Сейлэшлэрне ейрэну тарихыннан
БЕРЕНЧЕ БУЛЕК Урал ареалындагы татар сойлошлэренед
морфологик системасы
Исемнэр
Алмашлыклар
Сыйфатлар
Саннар
Ревеш
Фигыль
Бэйлеклэр
Теркагечлэр
Кисакчэлар
ИКЕНЧЕ БУЛЕК Урал тобэгевдэ татарларныц оешуы йэм
свйлэшлере
ЙОМГАК
Ш АРТЛЫ КЫСКАРТЫ ЛМ АЛ АР
БИБЛИОГРАФИЯ

КЕРЕШ
Диссертациягэ гомуми характеристика
Теманыц актуальлеге. >Ьщрле свйлэшлэрне ©йрэну йэрвакыт актуаль булып кала килэ. Нинди дэ булса телнец формалашуы, шул телдэ сойлэшуче халыкныц формалашу тарихы белэн бэйлэнгэн. Терки теллэр системасында татар теле иц борынгы теллэрдэн санала Ьэм ул озын, катлаулы усеш-узгэреш тарихи юл уткэн. Моца татар теленец диалектлары Ьэм купсанлы сойлэшлэре ачык дэлил булып тора. Ул ике актив (урта Ьэм мишэр) Ьэм бер пассив (кенчыгыш) диалектлардан тора.
Билгеле булганча, эдэби тел гомумхалык телендэге лексик, грамматик байлыкньщ эдэбиятта беркетелгэн, фэнни эшкэртелгон формасы булып тора, жирле сойлашлэр иеэ тел формаларын кубрэк саклый, алар тел узенчэлеклеренэ баерак була. Шуньщ белан жирле диалектлар, сойлашлэр, бер яктан, эдэби телгэ каршы куелсалар, икенче яктан, аньщ формалашуында, усуендэ катнашалар, чонки алар, гомумхалык теленен; бер тармагы булып кына тормыйлар, а балки эдэби телгэ яна вариантлар, бигрэк тэ уцышлы сузлэр яки атамалар бирэлэр.
Татар милли эдэби теленен нигезендэ урта диалект, аньщ казан арты сойлэшлэре ята. Татар эдэби теле формалашуда, аньщ усуендэ диалектларныц барысыныц да катнашлары бар: аларньщ сузлек фондлары Ьэм грамматик тезелешлэренец эдэби телгэ йогынтысы буген дэ дэвам итэ. Шулай да 1тэр диалектныц, сойлэшнец узенэ генэ хас узенчэлеклэр системасы бар Ьэм шул яктан алар эдэби телдэн аерылалар.
Жирле сойлэшлэрне ойрэнунец эЬэмияте зур . Аларда борынгы куренешлэр сакланып килэ. Торле диалектлар яки башка теллэр белэн узара тээсир итешу нэтижэсендэ аларда яца куренешлэр, яна

кыска буйлы. То кор Бэлимйан, озон Рэлимйан бар. Токор гына малай, к,ыска буйлы гына. Йушан гына, токор рына. Тэпэн- кыска
буйлы, киц жилкэле ирлвргэ эйтэлэр; эйдум- бергэлэп, оешып, тиз.
Сыйфатлар елкэсендэ эчкен сейлэшен эдэби телдэн аерып торган узенчэлек чагыштыру дэрэжэсен ясауда гына кузэтелде. Тамыры -р тартыгына, -ры/-ре кушымчаларга тэмамланган сыйфатларныц чагыштыру дэрэжрсе, диссимиляция нэтижэсендэ -лак/-лвк кушымчасы белэн ясала: арлак - эд. арырак, зурлак -зуррак, бирлэк- биррэк, тарлак-таррак.
Мисаллар: Зурлак (эд. зуррак) к,ыз бала булса, узе дэ йахшы
булыр ыйы у. Бирлэк (эд. бирерэк) утырганы минец малайньщ малайы.
Бу узенчэлектэ эчкен сейлэшенец мишэр диалекты белэн тагын бер уртак ягы ачыла (Борйанова, 1962: 107; Махмутова, 1978: 122): Бирлэк килеп бийе - бирерэк килеп бие. Ылысы зэЬэрлэк, бу бырфарак - олысы зэйэррэк, бусы дорфарак. Элгэрлэк шанбый иде туйлар. Йарлак, йуксылрак кеше баласы - Ярлырак, юксылрак кеше баласы (миш.б.лмб). Кас'ы зурлак, аны кидерем. Бирлэгерэк тагы тишмэ. Зурлагым чалуда. Арлакутыр (миш. 3. кузн.).
САННАР
Саннар кулланылышында тикшерелэ торган ареал эдэби телдэн аерылмый. Саннарныц ясалышлары, торкемчэлэре Ьэм синтаксик функциялэре эдэби телдэгечэ ук: Наил урдэкне утызлап, кырыклап аткан йыллары да булды; Икешэр-икешэр генэ кутэр,
awыp былмасын. Эле быйыл беренце кыласкд гына ук,ыгалы керде (эчк.). Улча (аныцча), безнен килеп утыру ике щвз жыл булыр инде (нгб. крш.).