Лексико-семантические, стилистические особенности и поэтическая ономастика либретто Мусы Джалиля "Алтынчэч" и "Ильдар"

• Автор: Арсланова, Салима Салаховна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 194 с.

КАЗАН ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ
Кулъязма хокукында
Сэлимэ Сапах кызы Арсланова

Муса Щэлилнец “Алтынчэч”кэм “Илдар” либреттоларыныц лексик-семантик, стилистик узенчэлеклэре к эм поэтик ономастикасы
10.02.02 — Россия Федерациясе халыклары теллэре (татар теле)

Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйлъми дэрээщэ алу очен тэкъдим ителгэн диссертация
Фэнни ждтекчесе — филология фэннэре докторы, профессор Саттаров Г.Ф.
Казан
2004
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
Беренче булек. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм”Илдар”
либреттоларыныц лексикасы
§ 1. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм “Илдар” либреттолары ^ лексикасыньщ тематик теркемнэре Ьэм семантик
узенчэлеклэРе
§ 2. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм “Илдар” либреттоларында кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрнец кулланылыш
узенчэлеклэре
§ 3. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм “Илдар” либреттоларында кулланылыш сферасы белэн аерымлана торган сузлэрнец файдаланылуы
Икенче булек. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм “Илдар”
либреттоларында фразеологизмнар
ф вченче булек. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм “Илдар”
либреттоларыныц поэтик синтаксисы
Дуртенче булек. Муса Дэлилнец “Алтынчэч” Ьэм “Илдар”
либреттоларыныц поэтик ономастикасы
Йомгак
Библиография

КЕРЕШ
Татар халкыныц беек шагыйре, Ленин премиясе лауреаты, Советлар Союзы герое, шагыйрь Муса Дэлилнец исеме буген ботен доньяга билгеле. Ул узенец телен, илен, Ватанын сойгэн Ьэрбер кешенец йерэк турендэ ЯШИ Ьэм ЯШОЯЧ0К.
Хэзерге кендэ Муса Дэлилнец шигырьлэре деньяньщ йозлогон телендо яцгырый. Ике миллионнан артык тираж белан басылган “Моабит дэфтерлэре” ботен доньяга таралган. Муса Делил поэмалары буенча балет Ьэм опералар куела, шагыйрьнец куп кенэ шигырьлоре жыр Ьэм романска эверелде.
Дэлилнец улемсез образы куп кенэ эдэби Ьэм музыкаль эсэрлэрдэ, сынлы Ьэм тасвирлы сэнгатьтэ, кино Ьэм театрларда мэцгелештерелгэн. Аныц турында баллада Ьэм поэмалар, батырлык драмалары Ьэм романнары, кино, балет Ьэм опералар язылган. Герой шагыйрьнен легендаларга тип батырлыгы турында татар Ьэм рус, башкорт Ьэм узбек, чуваш Ьэм калмык, француз Ьэм немец Ь.б. бик куп теллэрдэ язылган Ьэм языла. Болар барысы да Муса Дэлилнец Ьэрвакыт халык арасында булуын Ьэм аныц ижатыныц улемсезлеген тагын бер мэртэбэ раслый.
Муса Делил турында бик куп сейлэнелгэн Ьэм язылган булуга карамастан, шагыйрьнец ижаты, аныц искиткеч сэнгать осталыгы турында яцадан - яца тикшеренулэр туа тора. Ьэрбер яца буын галимнэр, язучылар Муса Дэлилнец ижади мирасына мерэжэгать итэ, аннан ойрэнэ.
Шагыйрьгэ боек шагыйрь булып формалашуда аца кадэр ижат иткэн елкэн буын язучыларыныц ижаты да зур булышлык курсэтэ. Муса Дэлил кенчыгыш шагыйрьлэренец шигырьлэрен бик телэп ойрэнэ, татар

Бутэн тер чагыштыруларда да Жикнец матурлыгы сурэтлэне. Мэселэн,
Карурмандай уйчан,
Кара таудай буйчан
Егет булдыц син! (279).
Традицион чагыштыруларны Муса Жэлил героик образларныц батырлыгын сурэтлэгэндэ да куллана. Мэсэлэн:
Арслан кебек сугышып улде Янбулат (265).
Тукта, тукта, ул чынлап та
Арслан тесле ябырылды бит! (317).
Беренче чагыштыруларда Янбулат батыр, Жикнец втисе, арслан белан чагыштырылса, икенче чагыштыруда Жик-Мэргэннен у3 кече, житезлеге арслан кече, житезлеге белэн тинлэп сурэтлэнэ. Жик образы гомумилэштерелгэн символ-образ буларак, батыр, кыю, курку, белмэс татар егетлэренец гэудэлэнеше, Муса Жэлил Жик образы аша халык батырлыгына, иле очен, иреге очен керэшкэ азер торучы кыю егетлэргэ дан жырлый. Жик белэн Янбулатньщ батырлыгын кечле Ьэм горур хайван арслан белэн чагыштырып, шагыйрь, татар халкыныц жицелмэс рухына, нэселдэн нэселгэ, буыннан буынга кучеп баручы горур, кыю табигатенэ ишарэ ясый.
Муса Ж^лилнец “Алтынчэч” либреттосында кулланылган чагыштырулар арасында ясалышлары ягыннан терле грамматик чаралар ярдэмендэ ясалганнары кузэтелэ; алар арасында кушымчалар ярдэмендэ дэ, бэйлеклэр Ьэм бэйлек сузлэр ярдэмендэ дэ ясалганнары да бар. Мэсэлэн,
1) -дай/-дэй, -тай/-тэй кушымчалары ярдэмендэ ясалган чагыштырулар: