Башкирские тамги и их названия : Лингвистическое исследование

• Автор: Тулумбаев, Вадим Зайнуллович
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2001
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 156 с. : ил

I булек. Башкорт тамгалары: барлыкка килеуе, удеше,
кулланылышы
§ 1. Тамга тураБында дейем тешенсэ . . . .
§ 2. Башкорт тамгаларыныц барлыкка килеуе .
§ 3. Башкорт тамгаларыныц кулланылышы . .
§ 4. Тамгалар 1юм ядма
§ 5. Тамгалар Бем орнамент
II булек. Тамга 11эм семиотика
§ 1. Билдэ теорияЪы
§ 2. Тамганыц билделэр системаБындагы
урыны
1. Тамга — билдэ
2. Тамга системаЬыиын семантикаНы
3. Тамга системаЬыныц прагматикаЬы . . .
III булек. Башкорт теленде тамга атамалары
§ 1. Тамга атамаларынын структур терзэре Нэм
яБалышы
§ 2. Башкорт тамга атамаларыныц лексик-
тематик классификация11ы
§ 3. Килеп сыгышы япянан башкорт тамга
атамаларыныц составы
йытымта
Кулланылган эзэбиот исемлеге
Кушымта

Тамга башкорт ырыу-кебилэ ойошмаларында узенсэлекле атрибут булып торган. Ул магик ышаныу, культ менэн бейле изге символдан алып ырыу танытмайы, шэхси юридик билдэгэ тиклем эволюция этаптары кисергэн, халык менэн бер катар о зон тарихи юл уткэн. Ото йэшэйеш деуерендэ халыкка хезмэт итеп, быуындан быуынга байалап беткейез киммэтле комарткы булып тапшырыла килгэн. Шуга куре лэ халык тарихын, этнографияйын ейрэнеуселэр бик йыш был комарткыга мере-жэгэт итэ. Сенки тамгаларзын сыгышын тикшергендэ, йэр анык осракта ниндэй максатта файзаланыуын анализлаган сакта ырыу тезелешен, терзэрен, ижтимаги менэсэбэттэр кимэлен, халыктыц бер урындан икенсе ергэ кусеу, этнос узенселектэрен билдэлэргэ була. Был йэйэттэн тамгалар XIX быуат баштарында ук игти-барга алынган булган. Ин, тэугелэрзэн, мосэлэн, А.Н. Левшин-дьщ 1832 йылда сыккан1, И. Казанцевтыц 1866, 1867 йылдарза барылып сыккан2 хезмэттэрен курйэтеп утергэ мемкин. Башкорт-тарзыц, кыргыз-кайсактарзын, тарихына арналган был хезмэттэр-Зэ эйтеп уткэн халыктарзын, тамгалары булыуы, уларзын, Сьщ-гыз-хан тарафынан бирелеуе хакында билдэлэнеп утелэ.
Тамгаларга айырым иггибар П.П. Ефименко тарафынан буленэ. Ул Рэсэйзец Архангель губернайында йешэгэн урыр крэр-
1 Левшин А.Н. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсакских орд и степей. - СПб., 1832.
2 Казанцев И. Описание башкирцев. - СПб., 1866; Описание киргиз-кайсак. - СПб., 1867.

Ішге? кырлы йондо?, йэнэк, тырнак її ы мак койма бизэктэр. Был бщэктэр Ьарауыс, баш яулыктарында була.
Алтынсы теркем - суплем тукыманын, геометрик би^акта-ренэн тора. Уньщ мотивтары терле шакмактарзан, терле эле-менттарзан, Х-ка окшаш Нам башка фигу рал арзан тора. Был бизэктэр кейем йэм йорт йыйаздарын би?эу есен кулланьїлган. Композициянын, характерлы Ьызаттары: кайма, ерлектэге тоташ йэм йирэк буталдар^ан торган бизэктэр.
Орнамент элементтарынын, да, билдэле булыуынса, халык телендэ уз атамалары йереген. Осталар бизэктэрзец тышкы ку-ренешенэ карап Ьэм берэй эйбергэ окшатып исем кушыр булгандар. Морален, каййы бер ерзэ ромб элементын О «бат-мус», а уга ертэп яйалган кэкерсэкте «кош башы» Л , шак-мактарзы «кандала», тегэнэккэ окшаш ромбты «сэскэ» , бер-береЬенэ тоташкан ромбтарзы «кырмырка биле» ^ , балакай гена ромб ертенэ сатрашлатып яііалган кыя Бызыктарзы «кырала» ^ , тоташтарылган ромбтарзан торган тарманы
«базыян ботагы» тип атагандар.
Башкорт орнамент элементтарына игтибар менэн караган-да, уларзыц нигезендэ бедгэ билдэле тамгалар ятыуы айырым асык курена. Э инде кай И ы бере Пене н, формаЬы буйынса ла, атамалары буйынса ла тап килеуе улар^ын, бэйле булыуын кире каккыНы:} ирбат итэ (таблицаны карапыз).