Жизнь и творчество Абу Мансура Дакики

• Автор: Маликова, Анзурат
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 171 с.

Мундарица
Мукдддима
Боби аввал

Шар^и а^вол ва осори Дак^кД

1. Иттилооти сарчашма^о

2. Муло^зоти ахди та^н^ик,

3. Ном ва насаб

4. Лакдб
5. Мавлуд
6. Зодго*

7. Му^ити адабй ва давронй камолот

8. Дак^к,й ва Гуштоспнома
9. Фарчоми зиндагй
10. Осори бозмондаи Дак^ку
Боби дуюм
Мазмун ва мавзуи шеъри Дак^к^
1. Мадехд
2. Тасвири табиат
3. Ишк;
4. Ахлок;
5. Ох,ангх,ои шиква ва х,узну андух, аз фалак
6. Майгусорй ва озодманишй
7. ^а^онбинии Дак^кф
8. Суннат ва оинхри мардумй дар шеъри
Дак^й
Боби сеюм
Сабки шеъри Дак,ик;й
1. Тахайюли бадей дар ашъори Дацику
2. Дак^ку ва забони форсии нав
3. Лугат ва ибора>;ои фарх,анг
4. Вожаномаи тавзех,ии ашъори риноии
Дакужу
5. Вожаномаи басомадии ашъори гиноии
Дакуи$
6. Фехристи вожаёб (конкорданс)
7. Хулоса
8. Китобнома

МУКАДДИMA
Саргузашт ва х,аёту осори андешамандони бузург таърихи зинда ва сарнавиштсози миллат аст, Х,амчунин омузиши ах,вол ва осори шоирон ва бузургмардони илму фархднг барои муайян кардани мавк,еи ич,тимоии шоир ва рох,и тайкардаи шеъру адаб ва ниёзх;ои таърихиву фархднгии мардуми он рузгор ахдмиятнок аст.
Мутаассифона, барои чунин пажухрши амину доманадори илмии адабиёти асри X маводи хеле ночиз дар даст дорему халос. Аз симохри бисёр омухтании шеъру адаби асри X бахусус аз Рудакй, Дак;ик,й, Шах,иди Балхй, Абушакури Балхй, Робиаи Балхй, Хусравонй ба чуз аз байтной пароканда девоне бок;й намондааст. Камии о.сори бозмондаи бадеии шоирони мазкур боис шудааст, ки касе ба тадцик,и хдмачонибаи х;аёт ва фаьолияти он^о хрммат накардааст. Бахусус то ба имруз рочеъ ба х,аёт ва фаьолияти симои чолиб ва омухтании адабиёти асри X Дакрции Балхй на танх,о тадк,ик,оти муфассали илмй сурат напазируфтааст, х;атто бисёр пахдухри шарх;их,олии шоир торик ва басенок мондааст. Рочеъ ба масъалаи зодгох; ва мазх;аби вай байни пажух,ишгарон бах,с>^ои доманадор ва фарзияхри гуногун идома доранд. Аз Дак,ик;й то ба рузгори мо осори хеле ночиз бок;й мондааст, аммо ин мероси кам чй аз лих,ози мазмуну мух;таво ва чй аз лих,ози бадеият хеле мумтоз буда сазовори шинохт ва омузиши амик,и филологист. Зеро Дак;ик,й аз шоирони шухратёри замони Сомониён буда, дар >^ама жанру навъх;ои роичи адабй шеърх;о сурудааст.
Шеър ва адабиёт дар рузгори Дак,ик,й хднуз давраи рушду такомулро мепаймуд. Оози давраи навини шеъру адаби форсии-точикй бо соддагй ва наздикии хеш бо рузгори мардум хеле мумтоз аст. Дар андак муддат ин адабиёт шухрати оламгир пайдо кард ва ба чодаи такомул афтод. Пайравони устод Рудакй зиёд шуданд. Бо ташаббуси Рудакй истеъдодхри навин вориди адабиёт мешуданд ва адабиёт низ самтхри такомули худро на танхр муайян кард, балки чун оинаи тамомнамои рухр замон ва ормонхри мардум хизмат кардааст. Дар таргиби анъана ва суннатхри эронй сах,ми боризи худро гузоштааст.
Дар ин радиф кушишхри Дак,ик,й низ чашмгир буд. Аз ин ру омузиши ашъори бозмондаи Дакркрро зарур донистем. Эх,соси ин зарурат боиси тадвини ин рисола гардид. Инчунин ба баррасй ва тахрили муфассали осори ÿ кушиш ба харч дода шуд. Хіарчанд тазкиранигорон ва мух;ак,к,ик;они таърихи адабиёти форсии точикй рочеъ ба фаьолияти шоирии Дак,ик;й дар мавридх,ои гуногун маълумот додаанд, вале ин тазаккурот нок,ис ва мубох,исавй ба

назар мерасад ва чавобгу ба илми адабиётшиносии муосир нестанд. Зеро мухдк^икрн маълумоти ах,ли тазкираро айнан такрор кардаанд ва ё бар гуфтаи онх,о чизе аз худ афзудаанд, ки мубох,исавй менамоянд. Хонанда аз маълумоти онх,о рочеъ ба ному насаб, лацаб, зодго^ ва масъалахри дигари шархихдпии Дак,ик,й маълумоти кднеъкунанда пайдо карда наметавонанд. Аз ин ру тадвини ин рисоларо рочеъ ба х;аёту фаъолияти Дак,ик,й муфид донистем, то фарзия ва назарияхри пажух,ишгаронро оид ба шарх,и х,ол ва ocopn у тахдил ва чамъбаст намоем.
Рисола дар се боб омода шуд. Азбаски х,ануз масоили шарх,их;олии шоир ба таври мушаххас ва дак;ик, дар ягон асари тах,к;ик;отии адабиётшиносй иншо нашудааст, боби аввали рисола рочеъ ба шарх;и ах;вол ва мероси бозмондаи шоир тахсис дода шуд ва ин боб «Шархай ахвол ва осори Дак,ик,й» унвон дорад. Дар х,амин боб ахбори тазкираро, андешахри мух,ак,к,ик,он, рочеъ ба ному насаб, зодгох,, давраи камолот, фарчоми зиндагй, мероси шоир, девони осори бозмондаи у маълумотхр оварда шуданд. Бештари мух,ак,к;ик,он Дакрі^иро Самаркдндй, Тусй, Марвй, Балхй ва ё Бухорой хондаанд. Вале мо назарияи Балхй будани шоирро Чонибдорй кардаем.
Боби дуюми рисоларо омузиши мазмун ва мух,тавиёти ашъори риноии шоир фаро мегирад. Аз ин ру игн боб «Мазмун ва мавзуи шеьри ДацикД» унвон гирифт. Дар ин боб аввалин бор ашъори Дак,ик;й аз лихрзи мазмуну мухдаво дар алох,идагй ва пурра тах;лил ва баррасй шудааст.
Ашъори х,ар шоир оинаи тамомнамои х,аёт ва х,астии х,амон як миллат аст. Аз руи мавзуъ тах,к,ик, намудани мух,тавои шеъри Дак,ик,й мак,ом ва ч°йго^и уро дар олами шеъру адаби асри X собит хохдд кард. Аз ин ру мавзуъхри мурими осори бозмондаи Дак,ик;й аз к,абили мадехд, тасвири табиат, ишк,, ахлок, дар х,амин боб ба доираи тахдил кашида шудаанд.
Тах,к;ик;от нишон дод, ки мадех,а дар эчодиёти шоир мавк,еи намоёнро ишгол мекунад. Мадх,иях,ои Дак,ик,й ва шоирони муосири вай бо самимият ва ба х,ает наздик буданашон мумтозанд.
Тасвири табиат дар шеър аз тарафи Дак,ик,й хеле мо^ирона сурат гирифтааст. Дар асри X шоиреро пайдо карда наметавон, ки дар эчодиёти у табиат тасвир нашуда бошад. Аммо табиат дар тасвири Дакдкд шукуху чилваи зебое дорад. Бинобар ин баъзе мух,ак,к,ик,они осори ДакуїкД уро шоири “мазмунхри ошикрна ва тасвирсози чамолу дилваи табиат” баршумурдаанд. (89.33.36.)
Мавзуи ишк, низ аз мазмунхри марказии осори Дак,ик,ист, аммо ин ишк, бештар. аз таманниёти моддии шахси ошик, ба Чавлон омадааст. Ишку мух;аббат дар шеърхри шоир к,ариб дар

Табиияти ашъори Дак,ицй ба самимияти эчодиёти мардумй баробар буда, х,атто аз сухани маъмулии онх,о кам фарк, мекунад.
Як х,иссаи мухрмми таркиби лугавии шеърхри Дак;ик,иро вожагони сугдй ташкил менамоянд. Калимах;ои бисечидан, чархушт, чафта, фагок, фарзом, факз, фазоиста, факз, фахан, фариш, бут, оголиш, шадом, хафча ва ... аз х;амин кдбиланд. Дак,ик;й ин калимахрро на аз руи х,авас ва ноогахрна, балки мавридишиносона ва тибк,и зарурати макради эдодй ба кор бурдааст. Сабки баён ва тасвири вокрии мавзуи сухан шоирро водор кардаанд, ки ба калимахри маъмулу роичи замони хеш, ки муосиронаш аз онхр фаровон истифода мекарданд, мурочиат намояд. Масалан, калимаи «чархушт» - чарх ва х,авзе бошад, ки ангур дар он резанд ва бимоланд то шираи он барояд, ба шоир барои он лозим шудааст, ки ахроли хешро аз дудоиву хрчрон ба тасвир бикашад:
Ман сард наёбам, ки маро з-оташи хрчрон, Оташкада гаштаст дилу дида чу чархушт. (5)
Дар зех,ни ДакркД хрлати дар хдчр афтодани ёр танхр ба хрлати чархушти шираи ангурро чудокунанда шабо^ат пайдо кардааст.
Маънии калимаи «фарзом» дар лугат сазовор ва шоиста бошад. Х,амин калима барои ифодаи маънии мазкур дар байти зерин, ки охднги пандомузона дорад, мавриди истеъмол царор гирифтааст:
Макун, эй руйнаку зиштй бо ошик;и хеш,
К-аз накуруён зиштй набувад фарзомо. (167)
Дак,ик,й барои тасвири вокрахри х,астй вожагонеро ба кумак мехонад, ки онхр номи ашёи рузгорро ифода карда, барои барчаста тасвир ёфтани андешаи шоирона ба кор мераванд. Ин к,абил вожагон аз мавриди маъмули истеъмол дур рафта, ба силки вожахри услубан дигар - услуби бадей дохил шудаанд, аммо онхрро Дацик,й тарзе истифода кардааст, ки тасвир ва баёни макдуди шоиронаро дар нихряти соддагй ва табиият акс кунонидааст.
Масалан, калимаи «факз» - дар лугат ба маънии дегдон буда, шоири суханшинос онро барои мазаммати баддиливу фитнагарй чун асоси ташбех, истифода намуда, чунин байти содда меофарад: