Жанр сафарнома в современной таджикской литературе

• Автор: Бозоров, Нуриддин Шодиевич
• Шифр специальности: 10.01.03
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 157 с.

МУНДАРИДА
МУЦАДДИМА :
БОБИ ЯКУМ.
ЗАМИНАХОИ ТАШАККУЛ ВА ИНКИШОФИ САФАРНОМА
ДАР АДАБИЕТИ ТОДИК
1. Сайри таьрихии сафарнома
2. Хусусиятхои жанрии сафарнома
3. Накши муаллиф дар сафарнома
БОБИ ДУЮМ.
САФАРНОМА ДАР САФА^ОТИ МАДАЛЛАИ
«САДОИ ШАРК>>
1. Вокеияти мауаллй ва иньикоси он дар сафарнома
2. Бозтоби зиндагии халкдои дигар дар сафарномах,ои адибони тодик
3. Сабку услуби сафарнома
ХУЛОСА
ФЕХРИСТИ САРЧАШМАХО ВА АДАБИЕТ

МУЦАДДИМА
Таракдиёти босуръати илму техника, эхтиёди рузафзуни мардум ба ахбори навин водор месозанд, ки пахлухои норавшани публитсистика тахкик карда шаванд. Зеро вокеаву руйдодхои сиёсй, тагйиротхои идтимой, номураттабии инкишофи яктисодии чомиа аз умдатарин масъаяахоянд, ки хамеша дар маркази диккати оммаи мехиаткаш карор доранд. Яъне, хар як узви чомиа ба ахбори нав ва шарху тафсили хак,ик,атнигоронаи во кеияти идтимой ниёзманд аст. Аз ин назар, матбуот дар дамъияти мо вазифа ва масъулияти калонеро ба зимма гирифтааст. Аз сахифахои рузномаву мадаллахо ва барномахои садову симо мардум ба суолхои хеш давоб меёбанд, аз хает ва мехнати шоистаи худ накд мекунанд. Тарик,и пешкаши ин мавод ба тарзи гуногун сурат мегирад. Дар ин дода накдш жанрхои публитсистика барои хубтару нишонрастар инъикос ва пешкаши умум намудани ходисоту вокеот ва проблемахои доги руз хеле калон аст. Аз ин сабаб хам, хар руз хабару мак,ола, лавхаю мусохиба, репортажу очеркхо хонандагони сершуморро бо факту вок,еахои наву арзишнок шинос мекунанд, диди онхоро амик месозанд. Гуногунжанрй имконият медихад, ки таъсирнокии рузномахову мадаллахо афзуда, матолибашон шавковару таъсирбахш бошанд. Вале то хол жанрхои публитсистикаи тодик хаматарафа омухта нашудаанд. Яке аз ин гуна жанрхо сафарнома мебошад, ки мавриди омузиши амик; карор нагирифтааст. Сафарнома дар адабиёти тодик татрихи хеле кадима дорад. Шоирону нависандагони форсу тодик аз замони Носири Хусрав ( асри XI), пеш ва баъд аз он низ асархое меофариданд, ки онхо махсули

сафардо буданд. Вале он сафарномадо аз маводе, ки имруз дар васоити ахбори умум истифода мегарданд, хачману шаклан фард доранд. Дар баробари ин сафарномадои кунунй бо номи хакидии хеш интишор наёфтаанду намеёбанд. Аксари ин маводро зери рубрикадои гуногун, аз думла “очерк”, “очерки сафари”, “публитсистика”, “ёддошти сафар” ва тайра дучор омадан мумкин асг. Аз ин боис бе таддиди амиду даматарафа сафарномаро хамчун жанри мустадили публитсистикаи точик шинохтан номумкин аст.
Мо дар рисолаи таддидотй ба тачрибаи назариявии хангоми омузиш ба даст омада такя намуда, бори аввал ба тахкики даматарафаи жанри сафарнома даст задем. Ин чихат то андозае мухимияти масъаларо низ муайян мекунад. Мо кушиш намудем, ки жанри сафарномаро дар асоси маводи мачаллаи бонуфузи чумхурй «Садои Шард» таддид намоем. Зеро гарчанде дар солхои аввали мавчудияти мачалла сафарномадо ангуштшумор бошанд хам, минбаъд аз солдои чилуму пг$)охум cap карда онхо дар сахифахои мачалла пайваста чоп мешуданд. Махз мачаллаи «Садои Шард» дар тахаввули жанри сафарнома хизмати бузургеро сомон додааст. Зеро адибони точик сафарномахои худро нахуст дар сахифахои ин мачалла нашр мекарданд.
Сатхи омузиши масъала. Сафарнома хамчун жанри мустадили илми адабиётшиносй ва журналистика ба таври бояду шояд омухта нашудааст. Вале вобаста ба ин ё он асар олимону мудаддш^дон ибрози андеша кардаанд. Масалан, дойр ба “Сафарнома”-и Носири Хусрав А.Эделман, И.Крсимов, Р.Кубодиёнй, А.Абдуллоев, С.Атобуллоев ва дигарон андешадои худро иброз намуда, онро год асари ёддоштй, годо бадей, датто илмй даламдод кардаанд (124; 129; 130; 126; 128). А.Эделман “Сафарнома" - ро “на танхо хамчун хотираи адабй, балки ба сифати манбае, ки

андешот, хулосадои амиди ... сафаркунандаро дар назар дорад” (105, 60). Пас, мадмуи фактдо дамчун маводи сафарнома дойр ба тамоми сохахои даёт (идтимой, идтисодй, сиёсй ва гайра) ба хонанда дониши мукаммал медидад. Лекин ин маънои онро надорад, ки дар дар як сафарнома дойр ба дама чиз навиштан мумкин бошад. Хддду дудуди дар як сафарнома муайян ва мавзуи он мушаххас мешавад. Он чизе ки аз жанрдои дигар гирифта мешавад ё ба ондо наздик аст, аз махсусияти сафарнома ба шумор меравад.
Ба дамин тарик, роди инкишофи жанрдоро аз хурди ахборй (хабар) то калони тадлилй (макрла) ва аз он ба публитсистй - бадей (сафарнома) нишон додан мумкин аст. Агар ин родро аз назари махсусияти предметии ондо бингарем, дар он долат чунин хатти таддид пайдо мешавад: факт, мач;муи фактдо - додиса - характер -зудурот - манзараи даёти водей, ки дамаи хусусиятдои жанрдои гуногунро дар бар мегирад. Таъкид мекунам, ки дар жанрдои ахборй (дисобот, репортаж) масъаладои мудим ба миён гузошта мешаванд, фактдо тадлил гардида, хулосаи дадид бароварда мешаванд.
Бо вуч;уди ин чамъбаст ё тадлил бо баррасии далелдои алодида, дар вадти муайяну махдуд сурат мегирад. Дар жанрдои тадлилй бошад, ин сардадци мавод каме васеъ аст. Барой мисол, очерк бештар даёти инсонро дар як давраи муайяни фаъолияти у инъикос менамояд, мадола маводи бузурги даётро дар мидёсу вадти зиёд фаро мегирад. Сафарнома бошад, дамаи ин имкониятдоро - дам мидёсу вадт ва дам чамъбасту тадлилро дороет.
Дар асардои жанрдои дигар худи фактдои интихобгардида, таъкиди мантидии водеии додисот ва гайра хонандаро ба хулосаи даркорй меорад. Дар сафарнома бошад, дамаи вазнинии ин проблема ба души дадрамон меафтад, ки у сафаркунон хонандаро аз паси худ мебарад ва вайро мачбур месозад, ки ба дигаргунидо бо чашми cap бовар кунад ва мустадилона ба хулосадои зарурй ояд.