Развитие лексики татарского литературного языка в 80 - 90-е годы ХХ века : На материале периодической печати

• Автор: Мухиярова, Разина Хайбрахмановна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 263 с.

Казан деулет университеты
Кулъязма хокукъшда
Мехиярова Резине Хайбрахман кызы
XX гасырнын, 80-90 нчы елларында татар эдэби теле лексикасыньщ усеше (вакытлы матбугат материалында)
10.02.02 - Россия Федерациясе халыклары теллере
(татар теле)
Филология феннере кандидаты гыйльми дэрэжрсе алу очен язылган диссертация
Фенни >цитекче -филология феннере кандидаты профессор Ф.С.Сафиуллина
Казан 1999

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I булек. 80-90 нчы елларда татар эдвби теле
лексикасынын, уз щирлегенде усуе
1.1. Лексиканыц эчке ресурслар нигезенде усуенец
теп юналешлвре
1.2. Сузлернец мегънесе кщаю
1.3. Яда сузлер ясау
1.3.1. Кушымчалау ысулы белен ясалган сузлер
1.3.2. Синтаксик юл белен ясалган сузлер
1.3.2.1. Парлы сузлер
1.3.2.2. Аныклаулы атамалар
1.3.2.3. Кушма сузлер
1.3.2.4. Тезме сузлер
1.3.3. Кыскартылма сузлер
1.3.4. Конверсия ысулы белен ясалган сузлер
1.4. Калькалаштыру юлы белен ясалган сузлер
1.5. Эдеби телнец кулланылыш даиресе, стиле, активлыгы
чикленген сузлер исебене баюы
1.5.1. Эдеби телнец диалекталь сузлер исебене усеше
1.5.2. Гомумкулланыштагы сузлернец терминлашуы йем
кайбер тармак атамаларыныц башка “мэйданга” кучуе
1.5.3. Гади сейлем лексикасынын, едеби телге йогынтысы
1.5.4. Искерген йем сирек кулланылыштагы сузлернец
актив лашуы
1.6. Окказиональ сузлер
1.7. Яда сузлерне кулланудагы кайбер узенчелеклер
1.8. Булек буенча нетигцелер
И булек. 80-90 нчы еллар татар эдэби теле лексикасында
гарэп-фарсы алынмалары
2.1. Гареп-фарсы алынмалары активлашуныц себеплере
йем алшартлары
2.2. 80-90 нчы елларда кулланышка керген гареп-фарсы
сузлеренец тер лере
2.2.1. Яцадан активлашкан сузлер йем аларныц тематик
теркемнере
2.2.2. Куллану даиресен, стилен, ешлыгын узгерткен
алынмалар
2.2.3. Гареп-фарсы элементлары ярдеменде ясалган яца
сузлер
2.2.3.1. Морфологик юл белен ясалган сузлер
2.2.3.2. Синтаксик юл белен ясалган сузлер
2.2.3.3. Фонетик ысул белен ясалган сузлер
2.3. Гареп-фарсы алынмаларын яцабаштан узлештеру
процессы
2.3.1. Мегъневи узгерешлер
2.3.2. Грамматик узенчелеклер
2.3.3. Фонетик-орфографик узенчелеклер
2.3.4. Алынмаларны ацлатмалары белен параллель куллану

2.3.5. Гарэп-фарсы сузлерен куллануда хаталар
2.4. Булек буенча нетищэлэр
III булек 80-90 нчы елларда эдвби телнец рус Ьэм
Кенбатыш Европа теллэреннэн кергэн сузлэр исэбенэ баюы
3.1. Яца рус-европа алынмаларыныд тематик твркемнэре
3.2. Электэн узлэштерелген алынмалардагы семантик
стилистик узгэрешлар
3.2.1. Мэгънэ узгэреше кичергвн алынмалар
3.2.2. Сузлэрнен, кулланылу сферасы haM стиле кицэю
3.2.3. Искергэн яисэ элек капиталистик щэмгыятькэ карата
гына кулланылган алынмаларньщ активлашуы
3.2.4. Тормыштагы узгэрешлэргэ бэйле рэвештэ
актуальлэшкан алынмалар
3.2.5. Алынмаларны тискэре (пейоратив) тосмер белен
куллану
3.3. Рус-европа алынмаларын кулланудагы аерым
узенчэлеклэр
3.4. Булек буенча нэтищэлер
Йомгак
Библиография
Шартлы кыскартылмалар
Кушымта

вариантынннан hep яклап отышлырак: Тамашачы никадер гене битараф калырга тырышмасын, бейгелер вакытында ... квярмэпгэ вверелэ (К.т., 1997, 10 аир.).
Сейлермен сузе де (сейлеу сузенед “... // жыелышта h.6. урында: чыгыш ясау” (ТТАС, II, 715) мегъне тесмереннен ясапган) телебезнед уз Жирлегендеге башка удышлырак синонимнары булмау себэпле, безнедче, “чыгыш ясаучы (кеше), докладчы” мегънесенде яшерге хаклы. Элботго, мондый да кечле оратор-сейлермен янешесендэ куп ясно узешчэн дин эЬеллэребез чугеп калачак (М.ж., 1997, 14 нояб.). Бу кушымча ярдеменде гареп алынмасыннан ясалган, соцгы елларда аеруча популяр сэясмэн сузе де сузлеклерде теркелмеген. Гареп, фарсы теллеренде сеясетче мегънесенде сеувас, сасет (АРС, 382), сийсэтмедер, сийаси (РПС, 642) терек теленде политикачы, сийасетче (TTC, 244) сузлере кулланыла. Бу псе сеясменнец алынма суз тугеллеген делилли.
-мыш кушымчасы белен ясалган неологизмнарга мисал итеп сынамыш “белем h.6. дережесен тикшереп, сынап, бея биру; тестирование” сузен китерерге була. Ул сынау II - “ (и. 1. Уку йортларында: белем дережэлерен тикшереп, сынап, рэсми бэялеу эше”; имтихан (ТТАС, II, 701) исеменнен ясалган Ьем сейлем телендеге сынамыш ‘примета’ (сынау I - 2- // тормышыцда-эшецде кичереп, шехси тежрибеднен белу” - ТТАС, II, 709 -нигезеннен ясалган) сузене омоним булып тора: Укырга керучелэр
сынамыш ярдеменде имтихан бирэ (Т.й., 1995, 15-22 июль).
Кушымчалар белен сыйфат ясау
Рус heM аныц аша Европа теллереннен керген сыйфатларны узлештергенде, аларныд нигезлерен кыскартып, яисе аерым ясагыч суффиксларны татар кушымчалары белен алыштырып, телебезге яраклаштыру актив кулланылса да (бу очракларга мисаллар ярымкалькалар булекчесенде карала), татар теленед уз сузлереннен яда ясалган сыйфатлар куп тугел, булганнары да, нигезде, алынмалар теэсиренде барлыкка килгеннер, яисе окказиональ кулланышта. Шуца да биреде бер мисал китеру белен чикленебез: Карарныц макса ты - урта Ьем кече эшмекерлекне устеру программасын раслау, яда оешкан предприятиелергэ ташламалы салымнар билгелеу... (Ш.Ч., 1998, 12 июнь)