Татарская поэма начала XX века как художественная система

• Автор: Надыршина, Лейсан Радифовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2009
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 171 с.

В.И.Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты Укыту методикасы Ьэм хэзерге татар эдэбияты кафедрасы
Кулъязма хокукында Надыршина Лэйсэн Рэдиф кызы
0ДЭБИ 1ЩАТ СИСТЕМАСЫ БУЛАРАК XX Й03 БАШЫ ТАТАР ПОЭМАСЫ
10.01.02 -Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж;з алу очен
диссертация
Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы Галиуллин Талгат Нэби улы
Казан

Кереш.
Эчтэлек

Беренче бYлeк. XX йез башы традицион татар поэмасы Ьэм
аныц усеше
1.1. XX йез башы татар поэмаларында реалистик юнэлешнен; яцарышы
1.2. XX йез башы татар эдэбиятында романтик поэмалар
Икенче булек. XX йез башы татар поэмаларында яцача эзлэнулэр
2.1. XX йез башы татар поэмаларына символизм агымы йогынтысы
2.2. XX йез башы татар поэмаларында сызлану фэлсэфэсе
Йомгак
Библиография

Кереш
Теманьщ актуальлеге. Милли мираска менэсэбэтнец узгэруе нэтиж;эсендэ, халыкнын, уз уткэне, мэдэни байлыгы белэн кызыксынуы арту, моца кадэр кулэгэдэ калып, куренми яткан эдэби катламнарныц ачылуы эдэбият тарихына, тикшерелми килгэн яки берьяклырак ейрэнелгэн куренешлэргэ яцача карарга мемкинлек бирде. Татар эдэби-эстетик Ьэм иждимагый фикерендэге яцарыш идеялэре поэзиядэ башкачарак тикшеру критерийларын алга чыгаруга юл ачты. XX йез башы эдэби мэйданындагы поэмаларны терле ижат юнэлеше Ьэм агымнарга менэсэбэтле ейрэну дэ -шундый елкэлэрнец берсе.
Поэма сузе грек теленнэн алынган, “эшлим, ижат итэм” мэгънэсен ацлата Ьэм кулэме ягыннан уртача яки зур булган шигъри эсэргэ карата кулланыла1. Поэмада прозаныц хикэялэу алымнары, сюжет-композиция тозелеше лирик чигенешлэр, кисэклэр белэн бергэ урелеп, аралашып килэ. Сурэтлэнгэн вакыйга Ьэм персонажларга яки аларга бэйле яшэу, тормыш турындагы мэсьэлэлэргэ автор уз менэсэбэтен, бэясен дэ биреп бара2. Анда дэверне лирик-гомумилэштереп сурэтлэу Ьэм чынбарлык куренешлэренэ тегэл-аналитик якын килу кушылып китэ3. Поэма терара жанр буларак карала Ьэм “лиро-эпика” дигэн баш астында туплана4. Поэма жанрын хэзерге жанрларныц, гомумэн, эдэбиятныц башлангычы дип билгелэуче галимнэр дэ бар5. Эдэбият белемендэ поэманьщ ике торе аерып чыгарыла: лирик
1 Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. Институт научной информации по общественным наукам РАН. - Москва: МПК “Интелвак”, 2003. -С. 781.
2 Эдэбият белеме сузлеге / Тез-ред. А. Г. Эхмэдуллин. - Казан: Татар, кит. нэшр., 1990. -Б. 138.
3 Галиуллин Т. Н. Дыхание времени / Т. Н. Галиуллин. - Казань: Изд-во КГУ, 1979. - С. 243.
4 Тамарченко Н. Д. Методологические проблемы рода и жанра в поэтике XX века
Н. Д. Тамарченко // Теория литературы. Т. 3: Роды и жанры (особенности проблемы в историческом освещении). — М.: ИМЛИ РАН, 2003. — С. 96-99.
5 Коваленко С. А. Художественный мир советской поэмы: Возможности жанра
С. А. Коваленко. - М.: Наука, 1989. - С. 3.

Бабич эсэрлэре югарыдагы урнэклэр арасында камиллеге, сэнгатьчэ эшлэнешенец тирэнлеге, утемлелеге белэн аерылып торалар.
Габдулла Тукай ижатын ейрэну Ьэм бэялэунец бер гасырлык бай, катлаулы, вакыты белэн каршылыклы тарихы бар. Аныц кыйммэтле лирикасы матур эдэбиятныц, эдэбият тарихы Ьэм эдэби тэнкыйтьнец усеш юлын, дэрэжрсен билгели торган ориентир, бизмэн булып торды, дип яза Т. Ш. Гыйлэжев, шагыйрь иждтыныц эЬэмиятен билгелэп64. XX йоз татар суз сэнгатен, чыннан да, Тукай шэхесеннэн башка куз алдына китереп булмый. Эдипнец реалистик суз сэнгатен, аерым алганда, сатираны устеругэ керткэн елеше бэялэп бетергесез. Билгеле булганча, реалистик сэнгать халыкчанлыкка йез тоту белэн аерылып, тора65. Г. Тукай иждтыныц да теп сыйфатлары: халыкчанлык, халыкчылык, миллилек66. Шагыйрь эсэрлэренец элеге узенчэлеген уз чорында ук Ж;. Вэлиди67, Г. ИбраЬимов68, Г. Исхакый69 кебек эдиплэр дэ игътибар итэ. Хэзерге чор тикшеренучелэре тарафыннан да бу фикер алга серелэ.
Г. Толымбай, Г. Гали, X. Госман, Г. Халит кебек галимнэр фикерен дэвам итеп, Тукай иясатыньщ милли стиле формалашуынын, да алшарты рэвешендэ Й. Г. Нигьмэтуллина аныц шигъриятенец халык авыз ижатына якынлыгын курсэтэ70. Сатирик поэма урнэге булган “Печэн базары, яхуд
64 Гыйлажев Т. Ш. Эдэби мирас: тарих Ьэм заман / Т. Ш. Гыйлажев. - Казан: Татар, кит. нэшр,, 2005. - Б. 14.
65 Основы литературоведения: Учебное пособие для филологических факультетов пед. унтов / Мещеряков В. П., Козлов А. С., Кубарева Н. П., Сербул М. Н.; Под общ. ред.
В. П. Мещерякова. - М.: Московский Лицей, 2000. - С. 240.
66 Гыйлаж;ев Т. Ш. Эдэби мирас: тарих Ьэм заман / Т. Ш. Гыйлажев. - Казан: Татар, кит. нэшр., 2005. - Б. 15.
67 Вэлиди Ж- Татар шагыйрьлэре / Ж- Вэлиди // Вакыт. - 1913. - 24, 25, 26 июль;
Вэлиди Ж- Тукай хакында берничэ суз / Ж- Вэлиди // Тукай турында замандашлары. -Казан, 1960.-Б. 259-263.
68 ИбраЬимов Г. Татар шагыйрьлэре / Г. ИбраЬимов // Эсэрлэр: 8 т.: 5 т.: Эдэбият Ьэм сэнгать турында мэкалэлэр, хезмэтлэр (1910-1933). - Казан, 1978. — Б. 74-156.
69 Исхакый Г. Тукай мэктэптэ / Г. Исхакый // Мэктэп. - 1914. - №6. — 10 апрель;
Исхакый Г. Милли житсшсезлегебез / Г. Исхакый // Суз. - 1916. - 14, 19, 23 август.
70 Нигматуллина Ю. Г. Национальное своеобразие эстетического идеала
Ю. Г. Нигматуллина. - Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1970. - С. 157.