Поэт Кул Мухаммед : Жизнь и творчество

• Автор: Зайнеева, Гульнара Нургалиевна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 195 с.

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I булек. Шагыйрь Кол Мехом мод иж;атын ейрэнуге кереш
§ 1. Шагыйрь Кол Мехэммэднец тормышы
§ 2. Кол Мехэммад асэрлвренец кулъязмаларына анализ . . . .
II булек. Кол Мехэммэд эсорлорендэ кутэрелгэн проблемалар. . .
III булек. Кол Мехэммед асэрлэренда поэтика узенчолеклоре
йем тел мвсьэлолоре
Йомгак
Шартлы кыскартылмалар
Эдэбият исемлеге
Сузлек
Кушымта

КЕРЕШ
Теманын актуальлеге. Гасырлар дэвамында татар халкы бик куп алдынгы фикер иялерен - галимнерне, язучыларны, сэнгать осталарын мейданга чыгарды. Бу безнец зур игътибарга, фонни гомумилэштеругэ лаеклы тарихи бер узенчелегебез.
ХУІІ-ХІХ йезлардэ яшаган купчелек татар шагыйрьлеренец ижатларында борынгыдан килген мирас белей бейлэнеш, шулай ук XVI, XVIII-XIX гасырларда татар жэмгыяте ечен мейим булган ватан, иман, тормыш, мегариф, азатлык, намус, ехлак, тербия проблемалары кутэреле. Шул заман галимнэренец купчелеге аларны уз хезмвтлеренде чагылдырырга тели Бем меселманлыкка, ислам дин єна да зур игътибар биреп хал ита.
XIX йез башына татар укымышлылары арасыннан Кенчыгышныц машЬур галимнаре белен бер югарылыкта торган куренекле шэхеслер чыга.
XVIII йезнец содгы чирегенда Ьам XIX йез башларында ижат мэйданына чыккан татар язучылары Ьам фикер иялере Габденнасыйр Курсави, Габдерахим Утыз Имени, Тажетдин бине Ялчыгол, Ишнияз бине Ширнияз, Эбелманих Каргалый, Яхъя бине Сафергали, Кол Мехаммад бине Солтанбик ел-Ушмави й.б. татарньщ яца давердэ дини йам мегариф проблемаларын хел иту елкесенде эшлегеннэр.
Диссертация XVIII йез ахыры-Х1Х йез башы шагыйре Кол Мехеммед Солтанбик улы ел-Ушмави ал-Болгари тормышы Бем иж;атына багышлана. Бу исем едэбиятка галим Марсель Эхмэтжднов тарафыннан кертелде Бем елешче тикшерелде. Эшнен башында Кол Мехаммед тормышы хакында мэгьлумат чиклэнген куламде иде (есерлереннен гене), эзленулар нетиж;есенда эдипнец биографиясена кагылышлы бик кыймметле табышка ирештек (шожоросе Бом шежррэсенец ацлатмасы).
Хезерге кенда Кол Мехэммеднец 2 поэмасы (“МеЬимме эс-сыйбьян” Бем “Тегьриф эл-вилдан”), 50 дан артык шигыре Бем фарсы теленде язылган

поэмасы (“Нэсихате шоЬре Казан”) билгеле, шулай ук аньщ тагын 2 кулъязмасы барлыгы ачыкланды, кызганыч ки, алары бел он танышып булмады. Шагыйрьнен; ижатында кутэрелген мосьелолорнен; меЬимлеген курсету ечен, тарихка ойлэнеп карыйк.
1552 елныц 2 октябрендэ Казан Явыз Иван тарафыннан басып алына Ьом жимерело. Казан алыну белен бетен татар доулоте, моденияте до тар-мар ителэ. Яулап алучылар татар халкыньщ динено каршы керош алып баралар (мочетлор, китаплар яндырыла, зиратлар жимерело). Шул мочетлор урынына чиркеулор тозегоннор. Шулай итеп меселманнарны кечлоп чукындырулар башлана. Каршы килучелорне жозаларга тартканнар, гаилолореннон аерганнар, балаларын ата-аналарыннан тартып алып монастырьларга тапшырганнар, татар хатын-кызларын урысларга кияуго биргоннор Ь.б. Бу вакыйгаларны урыс тарихчылары узлоре ук язып барганнар1. Шулай ук соцрак доверлердо до татар язучыларыньщ мора йероклоре орнеп язылган осорлере до билгеле. Мосолон, Г.Исхакыйныц “Зелойха” драмасы Ь.б.
Милли социаль изуго тузе алмаган татар халкы озак еллар буе узен этнос буларак саклап калу, модониятен югалтмау очен керош алып бара Ьом С.Разин, Е.Пугачев, Батырша житекчелегендоге баш куторулордо актив кеч буларак катнаша. Шундый хорокотлордон, татар Ьом башкорт меселманнарыньщ чын милли-азатлык сугышларыннан куркып, Россия хокумоте кайбер сояси ташламаларга барырга можбур, русификаторлар физик юл белон кечлоп христианлаштыру фикереннен до тукталып торалар. Локин ХУНГ йез ахырында “керошен” татарларыныц саны шактый гына була. Алар исэ жай чыгуга ислам динено кире кайтырга озер була Ьом купчелеге телоклорено ирешолор до.
XVIII гасырньщ ахырына татарларда мочет-модросолэр жимерслгоч, дини белем биру кими бара, наданлык арта. Яца ачылган модресолордо исэ укыту ечен чын белемле, озерлекле укытучылар житми. Куп кено галимнор, язучылар, одиплор хетта уз осэрлорендо модресолордо белем биру, укыту сыйфатыньщ
1 История Татарии в материалах и документах. - М., 1937. - С. 145-146.

“Кытайга барып булса да белем алыгыз, ченки белемге ейрэну hep меселман ечен фарыз” (126 нчы хедис), “Меселман кеше белемге ейрэнеп, белгенен дин кардешене ейретсе, шул седаканьщ иц яхшысы булыр” (150 нче хедис) Ь.б.ш.
К.Насыйри да “Китаб ет-тербия”сенде гыйлемне пейгамберлер мирасы дип бире; гыйлем жыючы белен мал, байлык жыючыны чагыштырып курсетэ. Ягьни, белемле кеше - бай кеше диген фикер уздыра.
Пейгамберебез безга котылу юлларын курсетте. Бу юлларньщ башында шейтаннар йде Ьем алар Ьэрберсе кешене аулап, куцелене терле вэсвесе, пычраклар салып алдарга тырыша.
Монда пейгамберлер образларында - ацлы, белемле кешелер, шейтаннарда исе - патша хекумете, кадими муллалар диеп кузаллап була. Щушы шейтаннар терле мэкерле юллар белен узлерене каратырга телилер. Адом исе боларга иярмиче, тьщламыйча пейгамберге иярерге, аныц юлын сайларга тиеш. Шулай итеп кене АллаЬы Тэгалэ сыйрате местекыймде ныклык Ьем кеч бирер диеле.
Поэма Ходага ялвару сузлере белен темамлана.
Бу есер белен автор адем баласын ехлаксызлык нормаларыннан уз-узен арындыруына ирешуне максат итеп куя.
“Тегъриф эл-вилдан” (“Балаларга ацлатма”) - поэмасы шулай ук ехлак месьелелеренэ багышланган. Эсерде дин-шеригать проблемалары тугел, е кешелер арасында була торган ехлакый кимчелеклерне тезету кузде тотыла. “Тегъриф эл-вилдан” поэмасы бу яктан Габделжеббар Кандалыйньщ “Рисалеи-л-иршад” Иом Габдерехим Утыз Именннен “Мейиммет эз-заман” поэмалары белен аваздаш. Ул 1815 елда языльш 262 бееттен (икеюллык) тора. Кол Мехеммэд бу есерен “Кыйссаи Йосыф” шигъри улчэменде язган. Шуннан чыгып, аныц татар едебиятыныц борынгы урнеклере белен тыгыз бейленеште булуын ейтеп була. Бу эсэрне автор тематика буенча булеклерге аерып ижат иткен.