Суфийская лексика газелей Санаи

• Автор: Мухторов, Зайниддин Мухторович
• Шифр специальности: 10.02.08
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 1999
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 168 с.

М УНДАРИЧА
Мукаддима
Боби 1.Лексикаи ирфони дар назми асрдои Х1-Х11
1 .Ташаккуж лексикаи ирфони ва макоми Хаким Саной
дар тахаввули он
1) Воридшавии лексикаи суфиёна ба каломи мавзуы ва
накдш осори суфия дар инкшпофи забони адабй
2) Макоми Хаким Саной дар тахаввули лексикаи
ирфони
2.Род ва воситадои ташйКкуй-''-лексикаи суфиёна дар
каломи мавзун
1 )Иктибосшавй
2)Калимасозии лутавй
Боби II.Таснифоти иетилодот ва рамзиёти ирфони
1. Исгилодоти ирфони ва таснифоти ондо аз руи ифодаи
мафдум
2. Рамзиёти ирфони ва таснифоти ондо аз руи ифодаи мафдум ва таносуби маъно
Хотима
Фех,расти адабиёт

МУКАОДИМА
Дар ташаккул ва тахаввули фархангу тамадцуни хар як халку миллат рукни мухдмтарину асоситарин забон аст ва хар чи инеон аз таьрихи худ сабт кардааст, танхо тавассути забон сурат гирифтааст. Бинобар ин гуфтан метавон, ки мукаддамтарин ва волотарин атои табиат забон аст. Инсон дар натичаи дакику мукаммал омухтани мероси адабиву таьрихи асолати милливу нажодии худро пос медорад ва хамчунин тавассути катибахои худ мукаддасоти фархангиву маьнавиашро ба ояндагон ба мерос вомегузорад. Забон чун дарахти сарсабзу шукуфон барон инсон самари хамешагй ба бор меоварад, орзуву омол, андешаву афкор, умуман, олами ботинии инсонро дар худ иньикос мекунад ва гузашта аз ин, аз он олами гайбй, ки барояш хануз нокушуда аст, башорат медихад.
Забони точикй дар тули таьрих сарнавишти басо пурчабхаву пурмуамморо тай кардааст. Маьмулан баъд аз асрхои 1Х-Х ба забони точики осори илмиву адабии фаровон навишта шуда, адабиёти доманфарохе ба миен омад. “Забони точики-форсй дар Шарк, хусусан дар асрхои Х-ХУ нуфузи капоне допгг. Забони тодики-форси на танхо дар Хуросону Мовароуннахр, Марву Балх, балки дар Хдндустон низ макоми муайяне пайдо кард ва бисёр арбобони сухан асархои худро дар ин кипшархо махз бо хамин забон эч,од мекарданд” |1.60,3|.
Аз асрхои Х-Х1 cap карда осори бадей, таьрихй ва илмй боз хам бештар зчод гардида доираи истеьмол ва имконоти услубии забони тодикиро беш аз беш тавсиа дод. Беш аз хдма доираи осори бадей васеътару пурмайлонтар гардида буд. Дар ин миен осори ахди тасаввуф басо назаррас аст. Осори суфиёни бузург чун Х,аким Саноии Базнавн, Фаридаддини Аттор ва Далолиддини Балхй фархангу адаби точиконро

ба уахониён бештару бехтар рушинос кард. Адабиёти суфия барои такмилебии забои ва инкишофу тавсиаи луБавии забони тоуикй як сайронгохи нихоят чрлибу назаррас буд. Калима ва дигар вохидхои забонй дар он на чун як аломати ночунбону колаби буд, балки аз чихали ифодаи маънои сермахсултар гардида, маънихои тоза касб кард. Бинобар ин осори тасаввуфй як чузъи мухимтарини таркибии таърихи забони адабй буда, тадкдкрти махсусан мухимро такозо мекунад. Як сабаби нокушуда мондани пахлухои гуногуни таърихи забони адабй дар он аст, ки то имруз хусусиятхои забонии осори ахди тасаввуф ба таври бояду шояд тахдику тахлил нашудаасг, харчанд ки кисмагга асосии осори адабии даврони классики ба тасаввуф марбут аст. Бинобар ин бе омузишу баррасии хусусиятхои забонии осори суфия дар боби таърихи забони адабй ба таври пурра казоват кардан номумкин аст. Аз ин ч;ост, ки омузиши хусусиятхои забонии осори суфиён ва махсусан Х,аким Саноии Базнавй, ки аз аввалин шоирони суфимашраб ва суханвари шоиста аст, ахамияти калон дорад.
Дар тамоми сарчашмахои илмй Абулмачд Маудуд Ибни Одам Саноии Базнавй аз аввалкасоне дониста мешавад, ки андешахои ирфониро дар фархангу адабй мо беш аз хама ривоуу равнак дод, истилохоту рамзиет ва таъбироти ирфониро ба забони адабй ворид гардонид. Мавлоно Абдурахмони Чрмй дар тавсифи у негуяд: “Аз кубарои шуарои тоифаи суфия аст ва суханони вайро ба истиищод дар мусаннафоти худ овардаанд ва кигоби “Дадиуат ул-хащщат” бар каломи вай дар шеъру баёни азвок ва мавоуиди арбоби маърифат ва тавхид далели хотеъ ва бурхони сотеъ аст” |2.11,108|.
Дар шеъри ирфони у пешвои шоирон аст, чунон ки Мавлоно Румй фармудааст:
Аттор рух буду Саной ду чашми у,
Мо аз паи Саноиву Аттор меравем.
Кусни маыпухро чу нест карон,
Дарди ошикро ншкоят нест.
Олами илм нест олами иіщ,
Руяти сидк чун ривоят нест 58(826 Чихати дигари уолиби диккати тасаввуф дар он аст, ки дар баробари ба адабиёт ба василаи осори суфиён ворид шудани андешаву афкор ва алфози динй-ирфонй забони адабни аз мадхи беуову муболигаомез ва фахшу нопоки бо охистаги покиза гардид.
Т аъсири тасаввуф дар тули карнхо ба забони адабй хеле назаррас аст ва аз он чй ки дар боло гуфта гузашгем, ба таври зайл метавонем хулосабарорй кунем:
1. Забони назм дар асрхои XI-XII аз фарти мадхиясароиву тамаллухкорй басо махлут ва низомгумкарда буд. Бар хилофи ин хама шоирони суфимаслак чун аз уайди молу дунё ва шухратталабй озод буданд, дар ашъори худ чунин зухуроти маъмули шеъри классикиро уой надоданд ва ба ин рох забони адабй дар чорчубаи каломи мавзун ба хадде покиза гардид.
2.Андаке пештар аз сирояти тасаввуф ба каломи мавзун ва дар даврони воридшавии он аз фарти фасоди мухдт ва харобии уомеа нопокии зиёд,фахшу носазо ва тахдир дар забони адабй аз андоза беш пайдо шуд. Чунончи, дар ашъори Сузанй, Анварй ва хамасрони онхо фахдіу тахкир ва луготи касиф бештар пайдо шуда буд. Ба шарофати тасаввуф забон аз чунин маризиву нопоки махфуз дошта шуд. Хдрчанд ки дар ашъори баъзе шоирони аввали суфия чунин зухурот гохо ба чашм мерасад, он уузъист ва на ба хавдест, ки дар забони шоирони гайрисуфй дида мешуд.
З.Вакте ки ба забони шеър афкору андешаи ошикона бештар ворид мешавад, бим буд, ки ин ходиса рафта-рафта каломи мавзунро аз