Поэтическая ономастика прозы Мухаммета Магдеева

• Автор: Гаррапова, Рауза Хилалетдиновна
• Шифр специальности: 10.02.06
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Елабуга
• Количество страниц: 264 с.

АЛАБУГА ДЭУЛЭТ ПЕДАГОГИЯ ИНСТИТУТЫ
Кулъязма хокукында
Гаррапова Рауза Хилалетдин кызы
М0ХЭММЭТ МЭЬДИЕВ ПРОЗАСЫНЬЩ ПОЭТИК ОНОМАСТИКАСЫ
10.02.06 - терки теллэр
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми ДЭрЭ5КЭ алу очен дэгьва ителгэн диссертация
Фэнни зцитэкче
филология фэннэре докторы,
профессор, академик, Татарстан
Республикасынын атказанган
фэн эшлеклесе
Г.Ф.Саттаров
АЛАБУГА
ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I булек. Мехэммэт МэЬдиев прозасында поэтик
ономастика проблемаларыньщ чагылышы
1. Язучы, галим буларак М.МэЬдиев Ьэм аньщ иж,атында татар теле ономастикасы мэсьэлэлэре
2. М.МэЬдиев прозасында ономастик категориялэрнец
поэтик роле
2.1. Поэтик антропонимнар Ьэм топонимнар
2.2. М.МэЬдиев прозасында башка тер поэтонимнар
2.3. Эдэби псевдонимнар
3. М.МэЬдиев эсэрлэре исемнэренен; поэтик
ономастикасы
Нэтижр
II булек. Мехэммэт МэЬдиев прозасынын, поэтик
антропонимиясе
1. Тел гыйлемендэ поэтик антропонимия мэсьэлэре, эдэби антропонимнарньщ функциялэре
2. М.МэЬдиев прозасында исемнэр системасы
3. М.МэЬдиев прозасында фамилиялэр
4. М.МэЬдиев прозасында отчестволар (ата исеме)
5. М.МэЬдиев прозасында кушаматлар
6. М.МэЬдиев прозасында куренекле кешелэр Ьэм тарихи
шэхеслэрнец исем-фамилиялэре
Нэтижр
III булек. Мехэммэт МэЬдиев прозасынын, поэтик
топонимиясе
1. М.МэЬдиев эсэрлэрендэге топонимик категориялэргэ гомуми кузэту
2. М.МэЬдиев прозасында поэтик ойконимнар
3. М.МэЬдиев прозасында гидронимнар
4. М.МэЬдиев прозасында орографик атамалар
Нэтижр
Йомгак
Библиография
Кушымта.
Мехэммэт МэЬдиев прозасындагы поэтик антропонимнар Ьэм топонимнар сузлекчэсе

К Е Р Е Ш
Барлык тер ялгызлык исемнэрне ейрэнэ торган елкэне тел гыйлемендэ ономастика дип атыйлар. Ономастика — тел белеменец (тегэлрэк итеп эйтсэк, суз турындагы фэн — лексикологиянец) барлык тер ялгызлык исемнэрен ейрэнэ торган махсус булеге (134, 3)',
Ономастика узе куп тармаклы. Шуларньщ берсе — поэтик ономастика. Н. В. Подольская «Словарь русской ономастической терминологии» (М.: Наука, 1988) хезмэтендэ бу тешенчэне матур эдэбият эсэрлэрендэ барлык тер ялгызлык исемнэрне, аларныц барлыкка килу принципларын, стилистик йэм идеологик функциялэрен ейрэнуче, авторныц деньяга карашын чагылдыручы ономастик термин дип атый (122, 96). Г.Ф.Саттаров аны матур эдэбият эсэрлэренэ йэм эдэби кайарманнарга исем биру сэнгате итеп ацлата (128, 180).
Исем биру сэнгате — ономастик категориялэрнец эдэби эсэрлэрдэге урынын билгелэу, ялгызлык исемнэренец ясалышына, мэгънэсенэ генэ тугел, э эмоциональ халэтенэ, айэценэ дэ игътибарлы булу дигэн суз. И.Б.Бэширова, суз белэн сурэт ясаганда, эсэрнец нинди жанрда язылган булуы да зур роль уйнавын эйтэ. «... йэрбер жанрныц узенэ генэ хас бултан закончалыгы сузнец тасвирлау мемкинлегенэ узенчэ йогынты ясый», — ди ул. (20, II). Проза эсэрлэрендэ сузнец (шул ук вакытта ялгызлык исемнэрнец дэ) мэгьнэсе кицэю куренеше шигьри эсэрлэр белэн чагыштырганда берникадэр узенчэлеклерэк була. Ул автор фикере, персонажлар йэм катлаулы вакыйгалар тээсирендэ туа. Шуи,а курэ эдэби ялгызлык исемнэр образлы сузлэр йэм сузтезмэлэр рэтенэ кертеп карала, поэтик ономастика аларныц сурэт ясау узенчэлеклэрен ейрэнэ.
Поэтик ономастиканыц тармаклары турында тел гыйлемендэ берничэ терле караш бар: кайберэулэр псевдоономастиканы шигьри ономастиканыц бер тармагы дип карыйлар (В.В.Виноградов, 1963).
В.В.Виноградов псевдоономастиканыц фэнни тикшерену кетеп тора торган елкэ булуына да игътибар итэ. Г.Ф.Саттаров «Этапы развития и
134 - библиографиядэге тэртип саны

эсэргэ кучерелуе дэ кузэтелэ. Эдэбият тарихында бу куренешне Хэсэн Сарьянча «бер ук исемне кабатлау еянэге» дип атыйлар. Мэсэлэн: Гайшэтти исеме «Бэхиллэшу» Ьам «Торналар тешкэн ж,ирдэ» повестьларында кабатлана; Галиэхмэт— «Фронтовиклар» романыньщ теп герое, «Торналар тешкэн жррдэ» повестенда аерым эпизодларда гына бирелгэн персонаж исеме; Бэдрикамал — «Бэхиллэшу» повестенда Ьэм «Мэцгелек яз» романында кабатланучы ялгызлык исем. Хэтта бер ук эсэрдэ («Торналар тешкэн ж,ирдэ») бары кушаматлары белэн генэ аерылучы, бер ук исемне йертуче ике персонаж да бирелгэн (такта яручы Эсхый, буре Эсхый). Эмма эсэрдэге геройларньщ жисеме терле-торле булган кебек, исемнэре дэ узенчэлекле булырга тиеш. Уртак исемле персонажларнын; бер эсэрдэ яисэ бер автор иждтында берничэ булуы аларны аерып курсэтудэ кыенлыклар тудыра.
ММоІідиев прозасында бирелгэн ялгызлык исемнэр иж,тимагый яки милли характерга да ия. Ул иж,тимагый теманы кенкуреш мэсьэлэлэре, татар халкыныц тореф-гадэтлэре, йолалары, этнографик узенчэлеклэре белэн тыгыз бэйлэп сурэтлэу остасы булып куз алдына баса.
Эдэби ялгызлык исемнэргэ карата «мотивлаштыру» термины ниндидер нэтижрлэргэ алып килгэн сэбэплэрне логик Ьэм психологик яктан дэлиллэп, сэнгатьчэ аклап тасвирлау дигэнне ацлата. Бу сэбэплэр объектив (ягъни тышкы деньяда, персонажларнын; ихтыярына бэйлэнмэгэн) яки субъектив (персонажный, эчке деньясы, анын, телэклэре белэн бэйле) булырга мемкин. Прозада, гадэттэ, эдэби ялгызлык исемнэрне мотивлаштырунын, еч тере курсэтелэ: семантик, морфологик, фонетик. М.Мэйдиев прозасында лирик эсэрлэрдэ генэ кузэтелэ торган поэтик мотивлаштыру торен дэ билгелэп була. Ченки эдипнен, теле терле сурэтлэу чараларына, фразеологик берэмлеклэргэ бик бай. Ж,емлолэрдэ суз тэртибенэ дэ автор бик игьтибарлы: сузлэрнец уцай тэртибе дэ, кире тэртибе кулланылган. М.Мэйдиевнец hap эсэрендэ тойгылы жрмлэлэр зур урын алып тора. Шуца курэ поэтик