Историко-лингвистический анализ языка газеты "Терджиман" (1883-1918) И. Гаспринского

• Автор: Гимадеева, Лейлагуль Ильмасовна
• Шифр специальности: 10.02.06
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2000
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 175 с.

КАЗАН ДЭУЛЭТ УНИВЕРСИТЕТЫ

кулъязма хокукында
Гыймадиева Лэйлэгел Илмас кызы
исмэгыйль г аспралыныц «тэрж;еман» газет асы
(1883—1918) ТЕЛЕНЭ ТАРИХИЛИНГВИСТИК АНАЛИЗ
10.02.06 — Т0РКИ ТЕЛЛЭР
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэж,э алу очен дэгъва ителгэн диссертация
Фэнни жцтэкче: филология фэннэре докторы, профессор В. X. Хаков.
Казан

Эчтэлек
Кереш
I булек. И. Гаспралыныц иждимагый-сэяси йэм
мэдэни олкэлэрдэге эшчэнлеге
II булек. «Тэрж,еман» газетасы теленец графо-фонетик узенчэлеклэре
§ 1. «Тэрщеман» газетасында сузык авазлар системасы
§ 2. «Тэрж,еман» газетасында тартык авазлар системасы
III булек. «Тэрж,еман» газетасы теленец морфологик узенчэлеклэре
§ 1. Местэкыйль суз теркемнэре
Исем суз теркеме
Сыйфат суз теркеме
Алмашлык суз теркеме
Рэвеш суз теркеме
Сан суз теркеме
Фигыль суз теркеме
§ 2. Ярдэмлек суз теркемнэре
IV булек. «Тэрэцеман» газетасы теленец лексик-
стилистик узенчэлеклэре
§ 1. Лексик-семантик теркемнэр
§ 2. «Тэрж,еман» телендэ купмэгънэле сузлэрнец кул-ланылышы
§ 3 «Тэрж,еман» телендэ синонимнарныц кулла- 122—128 нылышы
§ 4. «Тэрж,еман» газетасы телендэ антонимнар 128-
«Тэрж,еман» газетасында функциональ стильлэр
§1. Иждимагый-публицистик стиль Ьэм: жанрлар 132-
терлелеге.
§2. «Тэрж,еман» газетасында матур эдэбият стиле Ьэм образлы тел-сурэтлэу алымнары
Кучерелмэ мэгънэдэге сузлэрдэн метафоралар
Предмет Ьэм куренешлэрне чагыштыру алымы
Сэнгатьчэ сыйфатлаулар
Газета телендэ фразеологизмнар, мэкаль Ьэм эйтемнэр
Йомгак
Кулланылган эдэбият
Кушымта

•175

кушымчасыныц I белэн язган берэр очрагын гына кузэтергэ була:
[tatarlar] («Янэ...», 1905, № 95),
û [bujlarynda] («Тат.мил.», 1912, № 22).
Ачык ищеклэрдэ /а/ сузык авазы Ô билгесе аша белдерелгэн: [jurtyna] («М.зам.», 1885, № 12), tturkestanda] («ФР- мэкт.», 1887, № 4),
1 [urtalaryna] («Янэ...», 1905, № 95), ôy.']'[agyza] — авызга («Тат. мил.», 1912, № 22) h.б.
Шул ук вакытта кайбер зат Ьэм курсэту алмашлыклары юнэлеш килешендэ килгэндэ аффикста 1 билгесе язылган очраклар да бар: [Ьица] — моца («Янэ...», 1905, № 95),
UjüfmäpaJ — мица («М. зам.», 1885, № 9). Бу фактны тубэндэгечэ ацлатырга кирэктер, мегаен: эгэр югарыда курсэтелгэн билгесе
урынына 4 язылса, кушымчаны -гэ, -кэ дип ялгыш уку куркынычы туар иде. Бу исэ, уз чиратында, мэгънэ узгэругэ китерэ.
/а/ авазы ябык иж,ек белэн белдерелгэн кушымчаларда, югарыда эйтеп утелгэнчэ, 1913 елга кадэр язуда курсэтелми.
-лар куплен кушымчасында:
[qadynlar] — хатыннар («Фр. мэкт.», 1887, № 4), [buxaralylaryn] — бохаралыларнын, («Янэ...», 1905, № 95), ÿj [ruslarny] («Тат. миш.», 1910, № 22),
[almyjorlar] — алмыйлар («Тат. миш.», 1910, № 22),
-дан чыгыш килеше кушымчасында:
Qclyrl [agyzdan] — авыздан («Фр. мэкт.», 1887, № 4),
0 «_Ц[bundan] — моннан («Ват. теле», 1888, № 37),
[qasgardan] («Лис. мэс.», 1905, № 91),
[aurupadan] («Тат. мил.», 1912, № 22),
-мак исем фигыль кушымчасында:
[toplanmaq] — туплану («М. исл.», 1888, № 37),
[qalmaq] — калу (М. мэс.», 1898, № 32),
[jazmaq] — язу («Лис. мэс.», 1905, № 91),