Лексика татарских народных пословиц : Устаревшая лексика, диалектизмы и русско-европейские заимствования

• Автор: Мугтасимова, Гульназ Ринатовна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 187 с.

В.И. Ульянов-Ленин исемендэге Казан дэулэт университеты

Кулъязма хокукында

Мегьтесимова Гелназ Ринатовна

ТАТАР ХАЛЫК МЭКАЛЬЛЭРЕ ЛЕКСИКАСЫ (искергэн сузлэр, диалектизмнар Ьэм рус-европа алынмалары)

10.02.02 — Россия Федерациясе халыклары теллэре (татар теле)

Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрежэсе алу ечен язылган диссертация

Фэнни житэкче — филология фэннэре докторы профессор Ф.С.Сафиуллина

Казан
ЭЧТ0ЛЕК
Кереш

1 булек. Татар халык мэкальлэрендэге искергэн сузлэргэ лингвистик анализ

1.1 Лексик-фонетик архаизмнар
• 1.2 Саф лексик архаизмнар
1.3 Лексик-морфологик архаизмнар
1.4 Лексик-семантик архаизмнар
1.5 Татар халык мэкальлэрендэге тарихи сузлэр
1.5.1 Ижтимагый-сэяси тэртиплэргэ бэйлэнешле тарихи сузлэр
1.5.2 Хэрби тормышка караган тарихи сузлэр
1.5.3 Иске житештеру менэсэбатлэре, авыл хужалыгы, эш, 56 Ьенэрлэргэ бэйле тарихи сузлэр
• 1.5.4 Злек кулланылышта йергэн кием-салым, тукыма атамалары
1.5.5 Элек кулланылышта булган микъдар, зурлык атамалары
1.5.6 Ашамлык атамалары
1.5.7 Саудэ елкэсенэ караган тарихи сузлэр... .*
1.6 Булек нэтижэлэре
2 булек. Татар халык мэкальлэрендэге диалекталь сузлэргэ 91 лингвистик анализ
2.1 Саф лексик диалектизмнар
Л 2.1.1 Предметны белдергэн диалекталь лексемалар
2.1.2 Предметный билгесен белдергэн диалекталь лексемалар
2.1.3 Предметныц эш-хэрэкэтен белдергэн диалекталь лексемалар
2.1.4 Процессньщ билгесен белдергэн диалекталь лексемалар
2.1.5 Диалекталь алмашлыклар
2.2 Фонетик диалектизмнар
2.2.1 Тартык авазлардагы узгэрешлэр

2.2.2 Сузыклар елкэсендэге узгэрешлэр
2.3 Морфологик диалектизмнар
2.3.1 Фигыльлэр елкэсендеге морфологик узгэрешлэр
2.3.2 Исемнэр елкэсендеге морфологик узгэрешлэр
2.4 Семантик диалектизмнар
2.5 Булек буенча нэтижэлэр
3 булек Татар халык мэкальлэрендэге рус-европа алынмаларына
* лингвистик анализ
3.1 Предметны белдергэн алынма сузлэр
3.2 Пронесены белдергэн алынма сузлэр..'
3.3 Предметный билгесен белдергэн алынма сузлэр
3.4 Предметный санын белдергэн алынма сузлэр
3.5 Процессный билгесен белдергэн алынма сузлэр
3.6 Мэкальлэрдэге алынма алмашлыклар
3.7 Мэкальлэрдэге алынма ярдэмлеклэр
• 3.8 Мэкальлэрдэге фонетик узгэрешле рус-европа алынмалары
3.8.1Сузык авазларнын субститутлары
3.8.2 Рус тартык авазларынын субститутлары
3.8.3 Мэкальлэрдэге рус алынмаларында аваз узгэрешлэре
3.9 Морфологик узгэрешле рус-европа алынмалары
3.10 Булек буенча нэтижэлэр
Иомгак
Библиография
# Чыганаклар
Шартлы кыскартулар
Урта гасырларда патша яки ханнын дэулэт эшларен башкаручы иц зур дэрэжэле векилен вэзир дип атаганнар. Уле вазирдэн тере кечек яхшы (26486); Патша барлык вэзирлэре вчен, э вэзирлэре патша очен алдар (26291) мвкальлерендв алеге сузнец мэгънэсе шактый ачыклана.
Расми кабул иту мэжлеслэрендэ элек патша утырыр ечен калкурак урынга куелган Ьэм кыйммэтле ташлар, алтын белэн бизэлгэн утыргычны тэхет дип атаганнар. Ибне Батута узенец Болгар шэЬэренэ сэфэре вакытында ханнарньщ
* тэхетен кура Ьэм тасвирлап калдыра: «тэхет зиннэтлэп ясалган агачтан гыйбарэт булып, естендэге тоткалар, челтэрлэр кемеш Ьэм алтынланган такталар белэн ябылган, эмма аяклары саф кемештэн эшлэнгэн» [Фэхретдинев, 109]. Мэкальлэрдэ тэхетнец бизэлешенэ тугел, балки аньщ дэрэжэсенэ игътибар ителэ: Юк кеше тэхеткэ менсэ, тонлэ кояш гпаптырыр, ташка тары чэчтерер (26391); Йэ тэхет, йэ лзхет (26284); Бер кеше тэхеткэ менсэ, кырык кеше атка мене, ди (26278); Берэунец бэхетеннен береу теше тэхетеннэн (26277).
Ханлык чорында дэулэт аппаратындагы югары чин — диван эгъзасын
• карачы дип исемлэгэннэр. Диван ул — эре феодаллар жыелышы [ТТАС, 2 т.,
57]. Бу тарихи суз дэ мэкальлэр лексикасында сакланып калган: Карачи— хан пюсендэ, хатын —ир тесендэ (26251); Ханныц эше карачыга, байныц эше
уракчыга тешер (26267); Хан карачисызбулмас (26266). Сонгы мэкальдэ карачы сузе «кара халык» мэгьнэсендэ кулланылган. «Борынгы (кенбатыш) уйгыр Ьэм хакас дэулэтлэрендэ карачы «хан янында кара халык вэкиле» мэгьнэсендэ бер титул булган. Шуннан Алтын Урдада карачы сузе «Чьщгыз нэселеннэн булмаган дэрэжэле кеше» мэгънэсен алган Ьэм Казан дэулэтендэге карачы да Алтын
•' Урдадагы традицион функцияне утэгэн» [Эхмэтьянов, 1996, 83].
Татар халык мэкальлэрендэ бикэлэр артыннан ияреп карап йеруче кол кызлар атамасы — куравыч та очрый: Кара ишэккэ йёгэн орсац, качыр булмас, куравычка тун кидерсэц, хатын булмас (24837).
Татар мэкальлэрендэ кол хатын, кол кэнизэк мэгьнэсендэ кулланылучы кеч сузе дэ кузэтелэ: Кызны асрый алмаган кед итэр, улны асрый алмаган кол итэр (11782).