Лексика и фразеология погребально-поминального обряда в башкирском языке : этнолингвистический анализ

• Автор: Сулейманова, Луиза Рауфовна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 190 с.

Рэсэй фэндэр АкадемияИы 0фе тилми узэге Тарих, тел Иэм эзэбиэт институты

Хулъязма хокугында

Селэймэнова Луиза Рауф кы?ы

БАШХОРТ ТЕЛЕНДЭ УЛЕМ МЕНЭН Б0ЙЛЕ ЙОЛАЛАР ЛЕКСИКАБЫ

Ь0М ФРАЗЕОЛОГИЯЬЫ (этнолингвистик анализ)

10.02.02. Рэсэй ФедерацияИы халыктары теле (башкорт теле)

Филология фэндэре кандидаты гилми дэражаИенэ диссертация

Билми етэксе -филология фэндэре докторы, профессор Ф.Б. Хисамитдинова

ЙеКМеТКЕЬЕ
Инеш
I булек. Башкорттарра улем менен бэйле йолалар: этаптары, йола
акттары Ііам йола эш-хэрэкэттэре атамалары
И.Улемгэ тиклемге осор
1.1.1. Улемгэ эрерлэнеу
1.1.2. 0жал якынлашыуы
1.1.3. Бахиллэшеу 2.Улем
1.1.4. Улем газабы кисереу
1.1.5. Улеу І.З.Ерлау йолалары
1.3.1.Майет кетеу
1.3.2.Ерлэргэ эрерлэу 1.3.3.0?атыу
1.3.4.Ерлэу
1.3.5. Майет сыккан ейрэ башкарылган йолалар 1.4.Мэрхумде иркэ алыу йолалары
II булек. Улем менэн бэйле йолаларра урын йэм предмет атамалары
2.1. Урын атамалары
2.2. Улем менэн бэйле йола предметын белдереусе атамалар
2.2.1. Улемгэ эрерлэнгэндэ кулланылган предмет атамалары
2.2.2. Мэйегге ерлэргэ эрерлэгэндэ кулланылган предмет атамалары
2.2.3. Мэйетте ерлэгандэ кулланылган предметтарры белдереусе атамалар
2.2.4. Баклау.коткарыу функцияЬын башкарыусы предметтар атамалары
2.2.5. "Кэбер ертенэ куйылган билдэ атамалары
2.2.6. Улем менэн бэйле йолалар ризыгы атамалары
III булек. Улем менэн бэйле йолаларра катнашыусыларры атаусы
лексик берэмектэр
3.1. Улгэн кеше атамалары
3.2. Бунгы юлга оратыу йолаБын башкарыусылар атамалары
3.3. Мэрхумден якындарын, тугандарын атаусы лексик берэмектэр
3.4. Улем йолаБы менэн бэйле мифик заттар атамалары
3.5. Улем йолабы атамаларынын Иурьябалыш юлдары 1юм уныд лексик-грамматик, структур уренсэлектэре
Йомгаклау
Библиография
Шартлы кыркартмалар
Кушымта
ИНЕШ
Тикшереу темаИыныи актуаллеге. Ьунгы вакытта башкорт тел гилемендэ этимологик Ііузлек тезеу эше кенузэк мэсьэлэлэрзен беребе булып тора. Был йэбэттэн лексиканын терле тематик теркемдэрен эшлэу проблемабы актуаллэша. Лексиканын айырым теркемдэре башкорт телендэ теге йэки был кимэлдэ ейрэнелбэ, башкорттарзын улем менэн бэйле йолалары лексикабы элегэ тиклем махсус тикшерелмэне. Лексиканын был теркемсэбен ейрэнеу телден тарихына, этимологиябына шна тугел, башкорттарзын этнографиябына, мэзэниэт тарихына ла асыклык индерэсэк.
Хэзерге лингвистика фэнендэ тел менэн мэзэниэтте бетен бер системала ейранеу бик зур эбэмиэткэ эйа. Профессор М.В. Зэйнуллин билдалэуенсэ, «тел бэм мэзэниэт» тигэн куп аспектлы глобаль проблеманы тикшереуселэр есен «донъянын тел (милли) картинабы», «туган тел бэм милли мэзэниэт» кеуек тешенсэлэр бигерэк та кызыклы. «Милли менталитеттарзы ябаусы буларак донья картинабы» проблемабы хэзерге тел гилемендэ ин актуаль мэсьэлэлэрзен беребе булып тора [ 72,22 б. ].
Бунгы осорза башкорт халкынын милли-мэзэни традициялары этнография, тарих, лингвистика, фольклористика фэндэренен дейем призмабы аша ейрэнелэ. Традицион мэзэниэттен ин тоторокло формаларынын беребе булган йоланы тикшереу ?э комплексны караш талап итэ. Эйтелгэн проблеманы хал итеугэ бигерэк та телдэ мазани, социаль-психологик, мифологик караштарзын сагылышын ейрэнеусе тел гилеменен этнолингвистик йунэлеше булышлык итэ.
Этнолингвистиканын лингвистика бэм этнос турабындагы фэндэргэ

Шытыу берэмеге тук-соран, ыргыр бейлэштэрендэ гэрэттэ хайуандарга карата улеу мэгэнэИен бирэ. Ьуррен тура мэгэнэбе: морон тертеп орлок яралгабы сытыу; уренте биреу [150,т.2, 683 б.].
Башкорттаррагы ышаныузар буйынса, кеше улгэндэн Иун унын йэне икенсе бер нэмэгэ эуерелэ ала [126, 109 б.]. H.A. Мэжитовтын билдэлэуе буйынса, гэзэттэ катын-кызрын йэне - кош, ир-егеттэррен -йэнлек, э кайбы берзэ - атас, улэн киэфэтен алырта мемкин. Бунгы осорта тиклем башкорттарза Ьакланган ышаныузар буйынса, язты ямтырзан hyn калккан улэн теге донъянан ергэ эйлэнеп кайткан улгэндэррен йэне менэн сатыштырыла [48, 128 б.]. Телдэ, бер кен кел булмайынса, бер кен килеп тел булып булмай, тигэн мэкэл дэ бар. Диалектта Ітакланган улеу мэтэнэбендэге шытыу берэмеге боронго ышаныузарзагы йэнден уремлеккэ эйлэнеуе менэн бэйлелер, могайын.
5. Алыу (эйэ булыу), биреу мэгэнэбе: йэн биреу, йен тапшырыу, кэбер эйэЬе булыу, тур эйэЬе булыу, ожмахлы (тамуклы) булыу.
Йэн биреу, йэн тапшырыу берэмектэренен мэгэнэбе йэн турабындагы боронго кузаллаузарзы сагылдыра. «Башкорт мифологияИы» бузлегенэ таянбак, башкорт ышаныузарында йэн кешенедтеп рухы Ианала. Ул бэр вакыт кеше менэн бергэ була. Улгэндэ, йокола, буш югалтканда тэндэн айырылып осоп та китэ икэн [177, 70 б.]. Кеше тыуганда уга йэн инэ, э улгэндэ - сыга, тип ирэплэнэ. Шуга ла кеше тереклек итеузэн туктаганда, йэне сыкты, тирэр. Бемумэн, составына йэн hype ингэн улем тешенсэбе менэн бэйле берэмектэрред куп булыуы йэнден гумер сыганагы булыуын курЬэтэ. Йэн биреу, йэн куйыу, йэн тапшырыу, йэнен алыу кеуек берэмектэр, Ф.Б. Хисамитдинова билдэлэуенсэ, йэнден халык ышаныузарында материаль бер эйбер кеуек икэнлегенэ, уны алып, биреп, тотоп булыуына ишара ябай [177, 70 б.].
Йэн буренен сыгышы фарсы телендэге джан hype менэн бэйле. Ф.Ф. Фэтихова уны исламга тиклем ук килеп ингэндер, тип ирэплэй. Э.Ф.