Историко-лингвистический анализ татарских фамилий г. Казани

• Автор: Хуснуллина, Зилина Магфуровна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 200 с.

Россия Федерациясенец мэгариф Ьэм фон министрлыгы В.И.Ульянов-Ленин исемендэге КАЗАН Д0УЛ0Т УНИВЕРСИТЕТЫ

Кулъязма хокукында

Хеснуллина Зилина Мэгфуровна

КАЗАН ШЭЬЭРЕНЕЦ ТАТАР ФАМИЛИЯЛЭРЕН0 ТАРИХИ ЛИНГВИСТИК АНАЛИЗ

10.02.02 - Россия Федерациясе халыклары теллэре (татар теле)

Диссертация

Филология фэннэре кандидаты дигэн фэнни дэрэжэ алу очен тэкъдим ителэ

Фэнни житэкче- филология фэннэре докторы, профессор Саттаров Гомэр Фэиз улы

Казан
ЭЧТЭЛЕК
КЕРЕШ
БЕРЕНЧЕ BYJIEK. Татар фамилиялэренец формалашуы, усеше Ьам кулланылышы

ИКЕНЧЕ BYJIEK. Казан niahape татар фамилиялэре нигезлэренэ лексик-семантик анализ
2.1. Антропонимнарга нигезлэнеп барлыкка килгэн фамилиялэр
2.2. Сословие титуллары Ьэм кэсеп-honop атамаларына нигезленгэн фамилиялар
2.3. Топонимнарга нигезлэнеп барлыкка килгэн фамилиялэр
2.4. Этнонимнарга нигезлэнеп ясалган фамилиялэр
2.5. Апеллятив лексика
6ЧЕНЧЕ BYJIEK. XX гасыр Казан шэЬэре татар фамилиялэренец этнолингвистик
катламнары
ДУРТЕНЧЕ BYJIEK. Казан niahape татар фамилиялэренен тезелеш-ясалыш узенчэлеклэре
4.1. Татар фамилиялэренец тезелеш-ясалыш узенчэлеклэре
4.2. Фамилиялэрдэ диалекталь узенчэлеклэр жирлегендэ барлыкка килгэн узгэрешлэр
4.3. Казан шэБэре татар фамилиялэренец орфографиядэ чагылышы
ЙОМГАК
ФЭННИ ЧБІГАНАКЛАР ЬЭМ СУЗЛЕКЛЭР
РУС ТЕЛЕНДЭГЕ ФЭННИ ЭДЭБИЯТ
ТАТАР ТЕЛЕНДЭГЕ ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ
ЧИТ ИЛ ЭДЭБИЯТЫ
ШАРТЛБІ КБІСКАРТМАЛАР
КУШБІМТА

КЕРЕШ
Вакытлар узган саен кеше узенец асылына кайтырга омтыла,уткан тарихына ешрак эйлэнеп карый башлый. Узенец нэсел-ыруын барлый, нэсэп токымын тикшерэ,туган тебэгенец тарихы белэн кызыксына. Мондый кызыксыну, соцгы елларда, узгэртеп корулар башлангач биграк тэ артты. Халыкта узац, миллэте белэн кызыксыну уянды, давап кетеп яткан куп кенэ сораулар туды. Элеге мэсьэлэлэрне хэл итудэ ономастика зур роль уйный.
Ономастика тел белеменец махсус тармагы. Ул барлык тор ялгызлык исемнэренец килеп чыгышын, усешен, ясалыш Ьэм кулланылыш узенчэлеклэрен ейрэнэ. Бугенге татар тел белемендэ актив ейрэнелэ торган тармакларныц берсе булып тора. Ьэрбер телдэ кешегэ эндэшу, мерэжэгать иту очен хезмэт итэ торган билгеле бер антропонимик категориялэр бар. Антропоним термины (грекча антропос “кеше” Бом онома - “исем” сузлэреннэн) кешелэрне атау очен хезмэт итэ торган исем, отчество, фамилия, кушамат Ьэм псевдоним тошенчэлэрен ацлата Ьэм билгеле бер телдэ кешелэрне конкрет атау берэмлеклэрен белдеру очен хезмэт итэ. Бу категориялэрнец килеп чыгышын, тозелеш Ьэм кулланылыш узенчэлеклэрен, усеш-узгэреш закончалыкларын ономастиканьщ антропонимика дигэн булеге ойрэнэ.
Антропонимия - теге яки бу телдэге кеше исемнэре, кушамат, отчество Ьэм фамилиялэрнец тулаем жыелмасыныц аталышы. Фамилиялэрнец этимологиясен, этнолингвистик катламнарын, тозелеш Ьэм ясалыш узенчэлеклэрен, усеш-узгэреш, таралыш-кулланылыш хасиятлэрен ейрэнунец тел Ьэм халык тарихы, этнография Ьэм этногенез очен гаять зур эЬэмияте бар. Ьэр исем-фамилия уз эчендэ ниндидер мэгънэ саклый. Куп кенэ исем-фамилиялэрнец мэгънэлэрен без бер караштан ацлыйбыз. Икенче берлэренец мэгънэлэренэ тешену очен куп тикшерену, эзлэнулэр уткэрергэ кирэк, чонки фамилиялэр телебезнец борынгы сузлэрен, грамматик куренешлэрен мул саклаганнар.

Дэулэтгалиев, Нигъмэтуллин, Нигъмэтов, Нигъмэтханов, Нигъмэтжанов, Нэгыймуллин, Нагыймханов, Нэгыймжанов h.6.
Борынгы заманнарда терки халыкларда гаиледэ, нэселде озак бала булмый торса яки туган балалар улеп барса, тэнреден бала сорау, баланыц улмэвен, яшэвен телэу, угену, ялвару йоласы башкарылган. Бу йола “Бала келэве” дип аталган. Бала келеве Келеу (Телэу) йоласы н ыц бер торен тэт кил иткэн. Татар теле диалектларында к~т тартыкларыньщ тэцгэллеге хэзер дэ чагылыш таба. Урта диалектта: тело, телэу, телэну, телэнче, (яхшы телэк телэу, яман телэк телэу); конбатыш диалектта; келэ, келэу, келэну, келэнче (яхшылык келэу, яманлык келэу) h.6.
Келэу йоласы, илаЬи кечкэ-тэцрегэ яки тотемга табынып, аннан кешенец куп торле телэклэре, Нияте утэлуен, тормышка ашырылуын сорап, телэп, аерым бер урында, кубесенчэ, су, елга, чишмэ буенда башкарылган. Ритуаль башкару очен корбан чалынган терлек яки кош-корт исеме белэн каз келэве, урдэк келэве, тавык % келэве, сарык келэве, сыер келэве дип аталган келэулэр булган.
Борынгы заманнарда тэцредэн бала сорау-утенугэ нисбэтле рэвештэ телэк-боерыкны белдерэ торган сора, утэ, утен, истэ, бир, бирче, бул, кил, ту (туг) сузлэренэ (фигыльлэренэ) нигезлэнеп байтак кына кеше исемнэре ясалган йэм шул исемнэргэ нигезлэнеп фамилиялэр барлыкка килгэн: Соран-Суранов, Соранбай-Соранбаев-Суранбаев, Бирдеиш-Бирдишев, Ишбирде-Ишбирдиев-Ишбирдин, Бирдеяр-Бирдеяров, Ярбирде-Ярбирдиев ~ Ярбирдин, Бирэхмэт -Бирэхмэтов, Бирмохэммэт-Бирмохэммэтов, Биржан - Биржанов, Байту-Байтуков, Туиш-

Туишев, Булдыиш-Булдышев h.6. Кил Ьэм килде компонентлары “ту, доньяга кил; туды, доньяга килде” дигэн мэгънэлэрне белдерэлэр. Болар ир баланьщ доньяга килуен телэу, утену (Байкил, Жднкил, Тезкил) яки доньяга килуен-тууын билгелэу-тамгалау (Килдеураз, И ш килде, Килдеиш, Килдеяр, Килдебэк, Килдехужа, Килдебай, Тицкилде, Байкилде, Килдегол, Килдекуш, Килдемохэммэт, Ханкилде, Уразкилде, Дэулэткилде, Сэеткилде, Телэугилде) мэжуси ышанулары белэн монэсэбэтле йола исемнэр. Бу исемнэрнец кайберлэренэ *