Национально-мифологические и религиозные мотивы в дастане "Идегей"

• Автор: Валиуллина, Фарида Мансуровна
• Шифр специальности: 10.01.09
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2005
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 178 с.

Татарстан Фэннэр Академиясе Галилщан Ибраьимов исемендэге Тел, эдэбият ьэм сэнгать институты
Кулъязма.хокукында Валиуллина Фэридэ Мансур кызы
“Идегэй” дастанында милли-мифологик ьэм дини мотивлар
Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжэсе алу очен
диссертация
Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы А. X. Садекова
Казан

ЭЧТЭЛЕК
Кереш 3
I булек. “Идегэй” дастаны сюжетыньщ мифологик нигезе
1. Идегэйнец деньяга килуе, балачагы (пэри улы, кош баласы). 13
2. Идегэй - куылган шэхес. 29
3. Каьарманньщ батырлыклары. 38
4. Идегэйнец ьэм Идел-йортньщ трагик язмышы. 46
II булек. “Идегэй” дастаныньщ теп персонажлары
1. Туктамыш образы 56
2. Аксак Тимер 63
3. Норадын 66
4. Субра жырау 79
5. Кара Тиен Алып 94
6. Хатын-кыз образлары. 98
III булек. “Идегэй” дастанында урын алган дини ьэм милли мотивлар.
1. Алтын Урда дэулэте чорында ислам диненен эдэбиятка йогынтысы
2. “Идегэй” дастанындагы теп каьарманнарньщ дингэ менэсэбэте. 114
3. Хапык ижатындагы терле жанрларньщ узара керешеп китуе 140
4. Халык ижатына хас алымнар (теш курулэр, тьшсымлы саннар ) 153
Йомгаклау 163
Библиография 167

Кереш
Ьэр чорныц узенэ генэ хас идеологиясе ьэм мэдэнияте була. Халык авыз иж;аты - мэдэният ьэм сэнгатьнец меьим компонентларыныц берсе. Халыкньщ фольклор мирасы шул чорныц сэяси, эстетик, эхлакый, дини, мифологик карашларын чагылдырып, миллэт яшэешенец елъязмасын булдыра. Халык иждты урнэклэре тарих битлэреннэн иц эьэмиятле вакыйгаларны сайлап алып, буыннан-буынга кучерэ. Эдэби эсэрлэрдэ миллэт язмышында, тарихында тирэн эз калдырган каьарманнарныц эш-гамэллэре торгызыла.
Халык авыз ижаты эсэрлэре арасында дастан жанры аерым игьтибарга лаек. Тикшеру предметы булган героик эпос тешенчэсенэ академик Жирмунский В. М. бик тегэл ацлатма бирэ: “Эпос халыкньщ героик идеаллаштыру дэрэжэсенэ житкерелгэн жанлы уткэне. Аныц фэнни-тарихи кыйммэте ьэм шул ук вакытта зур ижтимагый, мэдэни-тэрбияви эьэмияте дэ шуннан килэ” [Жирмунский, 1962, б. 195].
Терки халыкларда героик эпоска карата “дастан” термины кулланыла. Дастан - лиро-эпик характердагы эсэр. Анда вакыйга-хэллэр, уй-кичерешлэр белэн урелеп барыла. Бу жанрдагы купчелек эсэрлэр шигырь белэн язылган. Тезмэ ьэм чэчмэ юллар катнашмасыннан торган дастаннар да бар. Дастаннар еш кына терле музыка коралларына кушылып, кейлэп башкарылганнар.
Дастаннарныц барлыкка килуе, усеше кешенец акыл ьэм фикер йерту дэрэжэсенец торышына, жэмгыятьнец материаль нигезлэренэ бэйле. Бугенге кендэ эпик эсэрлэрне героик-архаик, героик, лиро-эпик (мэхэббэт), яисэ алыплар турындагы, тарихи, мэхэббэт дастаннарына булеп карау гамэлдэ йери (Мэхмутов X. Ш., Эхмэтова -Урманче Ф. В.).
Дастаннарда халыкньщ яшэеше, татар менталитетыныц тарихи усеше, искелек белэн яцалык керэшен поэтик, эпик планда сурэтлэу узэктэ тора [Эхмэтова -Урманче, 2004, б. 79]. Дастан жанрыныц типологик ьэм генетик анализларын башка денья халыклары фольклорында да очратырга мемкин.

Хэлиткеч керэш моменты да мифлар, экиятлэрдэгечэ купертелеп бирелгэн:
Анда алай эйтешеп,
Ике таудай ике ир Типке биреп атына,
^ Беренэ-бере юнэлде.
Жиз кебэге шадгырап,
Калканы чыгып калкаеп,
Беренэ бере “шацк” итте.
Жир селкенде, ярылды,
Ярылганнан аз калды,
Алатау белэн Колатау Беренэ бере бэрелде.
[Идегэй, 1994, 6.238]
Эпос каьарманнары таудай алыплар белэн чагыштырыла. Беренче тапкыр алып сузе теркилэрнец Енисей язмаларында берничэ вариантта очрый. Йигин Алп, Туран, Инанчу алп, Алтай теркилэрендэ Алып Манат, казакъларда Алпамыс билгеле. Кургэнебезчэ, “Идегэй”дэ шул ук мотив урын алган. Идегэй карт булса да, эле керэшергэ гайрэте, кече бар. Бил алыша торгач:
Аван куллы Кадыйрбирде Янэ килеп бер сукты-^ Кебэге сынып, кан чыкты.
Янэ бер сугыйм дигэндэ,
Анда инде Идегэй Алты батман чукмарын 0ч тулгады, бер сукты,
Андый итеп бер сукты,
Арт саурысы “чырк” итте.
Кадыйрбирде бер чукте,