Тюркоязычная поэзия Поволжья и Приуралья XIV в.: проблемы эстетического идеала

• Автор: Бухарова, Фарида Тимергалеевна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 175 с.

Кереш
Урта гасыр Идел-Урал буе терки едеби истэлеклэрнед безнец кенгэ кадэр ид куп килеп здиткэннэре XIV гасырда издат ителгэн. Бу дэвердэ Котб, Харэзми, Хисам Кятиб, Сейф Сараи кебек ша-гыйрь-едиплэрнец актив издат итулере мэгълум. «Хесрау вэ Ширин», «Мэхэббэтнаме», «Ж,емздемэ солтан», «НэЬздел-фэрадис», «Гелеетан бит-терки», «СеЬэйл вэ Гэлдерсен» кебек эпик Ьэм лиро-эпик эсэрлэр нэкъ шушы норда язылган. Боларга Бэркэ ФэкыйЬ, 0хмэд Ургенчи, Меула Казый Мехсин кебек шагыйрьлэрнед лири-касын да естэсэк, бу чор эдэби хэрэкэт дэрэздэсен кузалларга мемкин. Болардан тыш, башка шагыйрь-эдиплэрнец да XIV йэздэ издат эше белэн шегыльлэнгэн булулары да билгеле. Эдэбият беле-мендэ элегэ авторлык мэсьэлэее ачыкланып здитмэгэн «Кисекбаш китабы» Ьэм Сайяди бине Кылычныц «Дастан Бабахан» эсэре дэ бу дэвер мэдэнияте белэн тыгыз бэйлэнгэн булуын инкарь игелэ ал-мый.
Бу эдэбият, элбэттэ, буш урында барлыкка килмэгэн. Берен-чедэн, гасырлар буе туплана килгэн тэрки фольклорыныц бай тра-дициялэре, язма эдэбиятта Йосыф Баласагуни, Кол Гали кебек даЬилар ирешкэн издат тэздрибэсе XIV гасыр шагыйрьлэре ечен ышанычлы нигез булган.
Икенчедэн, бу шагыйрьлэрнед «Котадгу белек», «Кыйссаи Йосыф» кебек эсэрлэре XIV гасыр шигъриятен Кончыгыш Ренес-сансы барлыкка китергэн издади байлык белен тоташтыручы купер булып торалар. Нэкъ шушы эсэрлэрнед авторлары Йосыф Баласагуни Ьэм Кол Гали терки халыкларыныц изкат тэздрибэсен Кенчыгыш Ренессансынын фэлсэфи, этик-эстегик уцышлары белэн органик синтезы (кушу) нэтиздэсендэ «Терки Яцарыш» дигэн мэдэни куренешкэ нигез салалар. Шуда да, чорныц издтимагый-сэяси хэллере гаять катлаулы булуга карамастан, Идел-Урал буенда XIV гасырда издат ителгэн эдэби эсэрлэрнед фикри байлыгын,
сэнгатьчел бетенлеген Ьэм гузэллеген, эстетик идеалыньщ аныклы-гын билгелэми мемкин тугел.
Борынгы Ьэм Урта гасыр Идел-Урал буе эдэби хэрэкэтен ейрэнунец шактый гыйбрэтле тарихы бар. Мисалга И.Хэлфин, Ш.Мэрздани, К.Насыйри, Р.Фэхретдинов, Г.ИбраЬимов, Г.Газиз, Г.Рэхим, Г.Сэгъди, З.Вэлиди, А.Баттал, Р.Рэхмэти, Н.Исэнбэт,
Н.Хаким, М.Гали, М.Гайнуллин, Щ.Алмаз, О.Нэжитг, Х.Госман, Г.ТаЬирзданов, З.Максудова, А.Фэтхи, М.Госманов, Ш.Абилов, Э.Харисов, Г.Хесэенов, Н.Юзеев, Ф.Фэсиев, Р.Эхмэтзданов,

Н.Исмэгыйл, Я.Эхмэтгалиева, К.Дэулетшин, урыс галимнэре:

В.Радлов, А.Самойливич, А.Кононов, С.Иванов, Н.Конрад

А.Зайончковский Ьэм чит ил белгечлэре А.Бодроглигетилэрнед хезмэтлэрен иске алу да эдэбият белеменед дэвамлы юл утуен кузалларга мэмкинлек бирэ. Бу галимнэрнед эшчэнлеге, нигездэ, эдэби мирасны барлау, туплау, гомумфилологик тикшерену Ьем, ниЬаять, аерым язучылар ижатын кузэтугэ багышланган иде.
Р.Н.Баимов, Н.Хисамов, Р.К.Ганиева, Х.Й.Миднегулов, Ф.Яхин, Э.Сибгатуллина, М.Эхмэтжанов, М.Бакиров, Р.Исламов, М.Гайнетдинов, Э.Шэрипов кебек галимнэрнед фэнни хезмэтлэре Борынгы Ьэм Урта гасыр эдэбият тарихын ейрэнуне яда баскычка кутэрде. Ченки аларныц гыйльми тикшеренулэре бу чор эдэби хэрэкэтенед узэк проблемаларын хал итугэ юнэлтелгэн.
Безнед хезмэтнед тикшерену объекты булган эсэрлэрне ейрэнугэ аеруча Э.Нэжип, Х.Госман, Х.Миднегулов, Р.Ганиева,
Н.Хисамов, Ф.Яхин,1 зур елеш керттелэр. Шунысы куанычлы: куренекле тарихчыларыбыз бу чорньщ ищтимагый-сэяси узенчэлеклэрен, эЬемиятле хэл-вакыйгаларын ейрэнудэ зур актив-лык курсэтэлэр. НиЬаять, фэлсэфэ белгечлэре дэ бу юнэлештэ нэтиздэле фэнни кузэтулэр ясадылар. Р.Эмирхановныц «Татарская социально-философская мысль средневековья (XIII- середина XIV
1 Алда телгэ алынган галимнернец диссертациядэ чагылыш тапкан хезмэтлере турында тикшеренунев, библиография елешендэ тулы мэгълумат бирелэ.
вб.)»1 дигэн зцитди хезмэте гыйльми зцемэгатьчелек игътибарын зцэлеп итте.
Лэкин XIV гасырдан сакланып калган эдэби мирас турында соцгы с уз эйтелде дня алмыйбыз. Эдэбият фэне алдында хэл итэсе мэсьвлэлэр, ачыклыйсы куренешлэр элегэ шактый. Бу хезмэт тэ шушы ихтыязцныц кайберлврен куз уцында тотып башкарылды.
Теманыц актуальлеге. Хэзергэчэ эдэбият белемендэ Борынгы Ьэм Урта гасыр язма эдвби ядкярлэре дини-дидактик едэбият була-рак кына бэяленде. Эдэбият белгече Р.Н.Баимов билгелэвенчэ, «...восточная орнаментальность стиля, метафоричность, сложная образность, романтичность - художественные традиции в целом, оценивались почти негативно, как консерватизм».2 Эдэбият белемендэ, гадэттэ Борынгы Ьэм Урта гасыр сэнгате изцтимагый-сэяси тирэлек белэн тыгыз менэсэбэттэ ейрэнелде. Еш кына эдэби эсэрлэрне шул чорньщ изктимагый ац дэрэзцэсе белэн тицлэштереп карау да естенлек итте. Бу исэ нигездэ методологик Ъэм методик яктан дорес. Лэкин без анализлый торган чор - тарихта шактый каршылыклы, хэтта бер-берсен юкка чыгара торган (взаимоисключающий) бэя ал-ган, Алтын Урда дэулэтчелеге заманы. Бу зцэмгыятьтэге социаль тэртиплэр кешенец рухи азатлыгын, изцади омтылышларын билгеле бер кысада тотуга буйсындырылган. Канкоюлы сугышлар йэм башка хэл-вакыйгалар кешелэр ечен гаять зур фазцигалэр, бэхетсезлеклэр китерэ. Хэтта алдынгы фикер иялэре туган зцирлэрен ташлап, чит иллэргэ кучен китергэ мезцбур булалар. Нэкъ шул чорда гумани-стик фикер активлаша, эдиплэр исэ тарихка кереп калырдай изцади уцышка ирешэлэр, формасы йэм идея-эстетик эчтэлеге белэн югары сэнгать талеплэренэ зцавап бирердэй эсэрлэр язалар. Бу парадоксны ничек ацлатырга соц? Чорнын, изцтимагый дэрэзцэсе белэн генэ
1 Амирханов P.M. Татарская социально-философская мысль средневековья: Книга первая.- Казань, 1993.-124 с., Книга вторая. - 1993.- 110 с.
2 Баимов Р.Н. Литература Востока. Материалы по истории иранской, индийской, арабской литератур с древнейших времен до XVIII века: Учебное пособие. - 2-е изд., доп./ Уфа: Изд. Башкирок.ун-та., 2001. - С.308.
Борынгылар авыруньщ каны начар Ьем кайбер авыруны кан чыгару юлы белэн деваларга кирэк, дип уйлаганнар. Селек белэн кан суырту татарлар арасында бугенге кенде дэ киц гаралыш алган Селек узе матур чагыштыру объектларына эверелэ. («Селек кебек егет»).
Р.Фэхретдин исе, болгарга ислам дине керунед себебен: «Ченки боларньщ рухи халатлэренэ ислам дине яраклы Ьэм туры килэ торган иде», дип адлата1.
«Ислам дине рэсми дин итеп кабул ителгэч, Ьем дин белэн бергэ гарэп язуы кергеч, Болгар дэулэтендэ фен, мвгърифет Ьем медэният Шэрыкъ урнегенде усе башлый. «Мегълум булганча, Шерекъ - ул Денья фэненэ, мэгърифетене Ьэм мэдэниятенэ уз ва-кытында зур йогынты ясаган»2.
В.Бартольд язуынча, гарэп язуыныц башлап утеп керує Ьем таралышы «дини пропаганда белэн тугел, е бэлки саудэ менасебетлере белен бейле була»3. «Болгар шгене гарэп элифбасыныц утеп керує барыннан да элек безнед якка килгэн бер елеш болгарларныц бу элифбаны инде узлэштергэн булуында Ьем Урта Азия белен тыгыз сэуде менэсебэтлере нетиздесе ул. Билгеле, аныц кид таралышында алга таба ислам дине хелиткеч теэсир ясый»4. Мездусилектен аермалы буларак, ислам-югары язма культу-рага ия булган дин. Ул катлаулы фэлсвфи, дини характердагы бик куп язма эсерлэрге ия. Мондый есерлер гади елифбаныц гына тугел, югары язма культураларныц булуын да талеп иткен.
Кол Галинед «Кыйссаи Йосыф» поэмасы узе ук болгар чорын-дагы гомумтерки язма медениятенед мешЬур Ьейкеле булып санала. Шул ук вакытта аныц эчтэлегендэ югары ускен язма мэдениятке ия булган здемгыять кузаллана. Андагы шехси хат алышулар, китап
1 Фехретдин Р. Болгар вэ Казан тэреклвре. Казан: Тат.кит.нешр., 1997. - Б.203.
2 Хейри Э. Болгар чоры рухи мэдэнияте //Мирас.- 1994. - 5-6 сан. - Б.165.
3 Бартольд В.В. 12 лекций по истории турецких народов Средней Азии. М.: Наука, 1965. - Т.У.
4 Деулетшин Г. Торки-татар рухи мбденияте тарихы. Казан: Тат. кит. нэшр., 1999.- Б.302.