Роль "деревенской прозы" в обновленческом движении в татарской литературе 60-90-х годов XX века

• Автор: Нотфуллина, Зульфия Талгатовна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2006
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 148 с.

ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ Г.ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ Ь0М С0НГАТБ
ИНСТИТУТЫ
Нотфуллина Зелфия Тэлгать кызы
XX Й03НЕЦ 60-90 ЕЛЛАР ТАТАР 0Д0БИЯТЫНДАГЫ ЯЦАРЫШ Х0Р0К0ТЕНД0 “АВЫЛ ПРОЗАСЬГ’НЬЩ РОЛЕ
10.01.02- Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар эдэбияты)
Филология фэннэре кандидаты гыйльми дэрэжрсен алу ечен
диссертация
Кулъязма хокукында
Фэнни житэкче: филология фэннэре докторы,
профессор Ф.М.Мусин
Казан

Эчтэлек
Кереш
I булек. 1960-70 еллар прозасында сугыш чоры Ьэм аннан соцгы авыл
тормышын яктырту узенчэлеклэре
1.1. Авылныц яшь герое
1.2. Авыл житэкчесе образы
II булек. 1960-90 еллар прозасында татар авылыныц бугенгесе Ьэм
килэчэге
2.1. Авыл - миллэтнец нигезе
2.2. Авыл Ьэм табигать бергэлеге, килэчэге
Йомгак
Библиография

Ксреш
“Авыл прозасы” хэзерге татар эдэбиятыньщ житди бер тармагын тэшкил итэ. Осэрдэ, сурэтлэу объекты буларак, аерым шэхеснец, авылда туып-ускэн Ьэм шунда ук гомер кичерэ торган гади кешелэрнец кабатланмас кызыклы язмышы алына. Беренче карашка гади тоелган куренешлэргэ бэйле рэвештэ чор вакыйгалары тасвирлана, фактик материал укучы хекеменэ сэнгатьчэ югары дэрэжэдэ житкерелэ. Авыл темасына караган эсэрлэрнен кыйммэте, эЬэмияте шул сыйфатлар белэн билгелэнэ.
Татар эдэбиятында борынгыдан ук килгэн бу тема чор дэвамында житди усеш баскычлары утэ Ьэм гасыр ахырына автобиографик эсэрлэрнен, бер формасына эверелу куренеше дэ кузэтелэ.
Тик шулай да, татар эдэбиятында революциядэн соцгы еллардан алып 60 елларга кадэрге авыл прозасы беркадэр икенче планда кала бирде. Бу иждимагый-сэяси вакыйгалар, идарэ итуче фирканец жинаятчел идеологиясе белэн дэ бэйле. Шэхес культы фажигалэре 30 еллар да ук куренэ башлады. Крестьяннарны кечлэп коллективлаштыру, колхоз оештыру, 1937-1938 еллардагы Ьэм аннан соц да дэвам иткэн репрессиялэр тарих битлэрендэ кара тап булып урын алды. Шэхес культы нэтижэсендэ, татар мэдэнияте, сэнгате Ьэм эдэбияты узенец ин, куренекле вэкиллэрен югалтты. 9дэбиятта схематизм, “конфликтсызлык теориясе” кебек яман куренешлэр пэйда булды. Нэтижэдэ, язучылар естэ яткан ялтыравыклы куренешлэрне сурэтлэу белэн генэ чиклэнделэр, тормыш эченэ ныклап утеп керергэ базмадылар. Табигый, мондый тасвир алга таба тэнкыйтькэ очрады. “40-50 еллар прозасы, кайбер объектив Ьэм субъектив сэбэплэр аркасында, шул чор авылы турында тулы Ьэм дорес мэгълумат бирэ алмады”, - дип язды бу уцайдан эдэбият галиме Ф.Мусин1.
60 елларда тарихи-шэхси башлангычка игътибар арта башлый, халык Ьэм эдэбият узган юлны яцача бэялэргэ омтылыш кочэя. 60 еллар шул ягы белэн узенчэлекле: тоталитар хакимият тэгълиматыньщ дереслеге беренче мэртэбэ
1 Мусин Ф. Тарих Ьэм заман: соцгы еллар прозасы турында / Ф.Мусин.-Казан: Тат.кит.нэшр., 1974.-Б. 96.

тормыштагы чын урынын таба. Булат Вэлиев - кичэге фронтовик, уз сузен суз итэ торган, кыю, намуслы кеше. Шул ук вакытта автор аны Ьэрьяктан да идеаль шэхес итеп сурэтлэми. Кайвакыт ул беркатлылык, дуамаллык курсэтэ.
Гомумэн алганда, Булат Вэлиевне заман герое дип эйтеп була. Чвнки аньщ тормыш ихтыяждары куп, ул узен генэ тугел, бэлки ботен кешелек очен меЬим булган уй-борчулар белэн яши. Авылньщ килэчэге кызыксындыра аны. Узэк герой образыныц усеш-узгэрешеиец ышандыру коче зур булуда хикэялэу рэвешенед дэ роле зур. Эсэр Б.Вэлиевнец уз башыннан уткэннэрне искэ алып язган дзфтэрлэре формасында ижат ителгэн. Хикэялэуне узэк герой исеменнэн алып бару - В.Нуруллин ижатына хас алым.
Гомумэн, “авыл прозасы”нда мейим бер юнэлеш уртак бер максатка -авыл хуждлыгы белэн идарэ итуне яцарту очен керэшне яктыртуга юнэлтелэ. Тик авторларны миллэтнен нигез деньясы булган авылны тизрэк аякка бастыруда авыл житэкчесенец ролен билгелэу мэсьэлэсе борчыды. Ченки фэн -техника революциясе йогынтысында авыл узенен, нигезен какшатты. Ил кулэмендэ барган квчле шэйэрлэшу куренеше, идарэ иту системасындагы ялгыш сэясэт тэ моца зур дулкын булып остэлде. “60-70 еллар авылын тасвирлаган проза реаль жирлеге, кутэрелгэн проблемаларыныц актуальлеге белэн истэ кала. Бу темага язылган хэзерге эсэрлэргэ алардагы саллылык, геройларныц калкулыгы житми сыман. Сонгы елларда татар прозасы, омтылышлар ясап караса да, урнэк булырлык яца тип житэкче образларны тудыра алмады шикелле”1, - дигэн фикер эйтте Р.Рахман. Чыннан да, авылга кочле, нык хужа кирэклеге бугенге кондэ дэ меЬим ихтыяж булып кала бирэ. Карап утелгэн эсэрлэрдэн мондый нэтижэлэр чыгарырга була:
1. Кайбер эсэрлэрдэ (В.Нуруллиннын, “Аккан су юлын табар”, Г.Ахунов “Чиклэвек теше”, М.Хэбибуллинньщ “Чоцгыллар”, Ь.б.) житэкче герой ул, элеге керэшне эйдэп баручы, авылны, жирне яратучы, анда хезмэт иткэн кешелэрне хермэт итуче зат, шул ук вакытта уз идеалларына зур ышаныч белэн
1 Рахман Р. Татар телендэ 100 сочинение / Р.Рахман. -Казан: «Раннур» нэшр., 2001. -Б.48.