"Рисаляи Газиза" Таджетдина Ялчыгула : Проблематика и поэтика

• Автор: Шамсетдинова, Лейля Шамиловна
• Шифр специальности: 10.01.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Казань
• Количество страниц: 184 с.

Татарстан Республикасы Фзннар Академиясе Г.ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты
Шэмсетдинова Лэйлэ Шамил кызы
Тащетдин Ялчыголныц «Рисалэи Газизэ» эсэре: проблемалар к эм сэнгатьчэ тасвир
10.01.02 - Россия Федерациясе халыклары эдэбияты (татар едэбияты)
Филология фэннэре кандидаты дигэн гыйльми дэрэщэ алу очен тэкьдим ителгэн диссертация
Кулъязма хокукында
Фэнни житэкче: филология фэннэре кандидаты Алеева Э.Х.
Казан

ЭЧТЭЛЕК
Кереш
I булек XVHI йездэге сэяси Ьэм мэдэни вэзгыять, шул чорньщ эдэби
мохите Ьэм Т.Ялчыголньщ андагы урыны
1.1. Т.Ялчыголньщ тормышы Ьэм ижат эшчэнлеге
II булек «Рисалэи Газизэ» эсэренен теп проблемалары
2.1. Дини-фэлсэфи мотивлар..,
2.2. Белем-мэгьрифэткэ вндэу
2.3. Эхлак, тэрбия мэсьэлэлэре
2.4. Гаилэ Ьэм мэхэббэткэ менэсэбэт
III булек «Рисалэи Газизэ» эсэренен сэнгатьчэ эшлэнеще
3.1. Эсэрдэ сэнгатьчэ тасвир
3.2. Т?л-сталь узенчэлеклэре
Йомгак *
Шартлы кыскартылмалар
Одэбият исемлеге
Кушымта

КЕРЕШ
Теманыц актуальлеге. Татар эдэбияты белемендэ борынгы Ьэм урта гасыр ядкярлэре белэн кызыксыну артканнан-арта бара. Аларны барлау, туплау, тикшеру эше бугенге кендэ дэ унышлы дэвам итэ: яца материаллар табыла, янадан-яна хезмэтлэр языла, ,яца исемнэр тэкъдим ителэ, шул ук вакытта кайчандыр бик популяр булган, лэкин терле сэбэплэр аркасында эдэбият мэйданыннан читлэштерелгэн эсэрлэр, текстологик яктан эшкэртелеп, халык хекеменэ тапшырыла.
Милли дэулэтчелеген югалтканнан сон, татар халкы аяусыз эзэрлеклэулэргэ дучар ителэ, куп югалтулар кичерэ, лэкин шунысы меЬим: мондый кыен шартларда да ул узенен милли асылын, телен, динен, гореф-гадэтлэрен саклап калырга тырыша. Ьэм безгэ тарихньщ шушы карангы елларында яшэгэн, ижат иткэн зыялыларыбыз эшчэнлегенен мэгьнэсе, эЬэмияте югарылыгьш ачыклау зарур. Шундыйларньщ берсе - кин спектрлы, купкьфлы Т.ЯлчЫгол ижаты. Кызганычка каршы, аньщ ижаты эле тиешенчэ жентеклэп ейрэнелмэгэн.
Т. Ялчыголнын «Рисалэи Газизэ» эсэре - XVII йвзнен суфый шагыйре Суфый АллаЬиярнын халыкка кин танылган, гарэп-фарсы эдэбияты Ьэм терки эдэбиятньщ ин гогары казанышлары синтезыннан гыйбарэт булган «Себател-гажизин»енэ шэрех-комментарий. Лэкин мэгьлум сэяси сэбэплэр аркасында эдэбият фэне «Рисалэи Газизэ» эсэрен игьтибардан читгэ калдырырга мэжбур булды, ейрэнгэн очракта да тикшеренулэрне кин мэйданга жэелдерэ алмады Ьэм бугенге кендэ, илебез сэясэте зур узгэрешлэр кичергэн хэлдэ, «онытылган», онытылырга мэжбур ителгэн эдэби ядкярлэрне ейрэнугэ ихтыяжнын артуы теманьщ актуальлеген билгели.
У л чордагы чыганаклар, шул исэптэн «Рисалэи Газизэ» эсэре дэ иске эдэби телдэ, гарэп графикасында язылган булганга кин массага уку мемкинлеген чиклэде. Гомумэн, урта гасыр татар эдэбиятынын чыганаклар

сюжетлары, образлары Шэрык деньясы очен традицион характерда («ХикэятеХэжжаж», «... Локман», «... Габдулла Энсари», «... Рабига» h.6.).
«Рисалэи Газизэ»дэ Суфый АллаЬиярньщ дурт китабы булуы хакында эйтелэ. Алар - «Мэслэкел-меттэкыйн» («Бэхэссез караш», «Тэкъвалар мэслэге»), «Морадел-гарифин» («Акыл иялэренец морады»), «Михрабел-мотыйгыйн» («Кундэмлэрнен михрабы») Ьэм «Себател-гажизин» («Кечсезлэрне ныгыту»). Э соцгысы - алар арасында «гузэлрэге ва мешкелрэгедер». «Себател-гажизин»не дини-эхлакый кагыйдалэрнен жыелмасы, энциклопедиясе дияргэ була. Бу эсэр - дидактик адебиятныц типик бер урнэге. Аны уку, тешену, шул вакытта башкаларга да анлаешлы иту зур тырышлык Ьэм хазерлек сорый. Шушы эшне Т.Ялчыгол шэрех-комментарий рэвешендэ халыкнын ихтыяжын куздэ тотып башкарып чыга да. Аньщ тырышлыгын, ижатыньщ качен курган XIX йезнен куренекле шагыйре Гали Чокрый (1826-1889) Тажетдин Ялчыголга багышлап махсус мэдхия дэ яза. Анда тубэндэге юллар бар:
... Анын тэдрис заманында венда Чырагы сунмагэн дилэр тенен дэ.
Тене-квне hap каю фэндин китабы Тезэтеп эйлэмешдер местэтабы
(кунелгэ ятышлы итеп)
Ничэ бабда рисалэ эйлэмешдер (Терле тармаклар буенча китаплар язды),
Ничэ мешкелне тэсЬил айламешдер (Никадэр кыен нэрсэларне хэл итге)
Тияр анын кэмалене берэусе Шэкэр-балдыр хэлавэтдэ барысы Анын ханы нэвалендэн ничэ гам Алыр бэЬра ничэ айда, ничэ гам1.
1 Хемэдиев Р. Тарихта эзле инсан // Мирас, 1998. - № 11. - Б. 11.