Анализ лексики, обозначающей головные уборы в "Шахнаме" Фирдоуси

• Автор: Исматов, Саъди Махдиевич
• Шифр специальности: 10.02.22
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2004
• Место защиты: Душанбе
• Количество страниц: 178 с. : ил.

Мундарида
Мук;аддима
Боби І. Та^лили лексикй-семантикии куло^ои аньанавй
1.1. Маф^уми сарулибос ва истифодаи он дар шо^асарі
1.2. Ифодаи маьно^ои вожаи кулох
. 1.3. Ташаккули маьноии истилохи дастор
1.4. Истифодаи калимаи шора вфлаши^ои он
1.5. Доираи маьноии вожаи сарбанд дар асар
1.6. Хусусият^ои лугавии кулоххои размй
Боби II. Иньикоси лугати куловдои расмии давлатй
2.1. Тобиш^ои маьноии вожаи точ
2.2. Тафсири вожаи гарзан ва истифодаи он
2.3. Хусусиятх;ои маьноии истилохи афсар
2.4. Корбурди вожаи дайхим
-і Хулоса
Адабиет
Замима

МУЬ^АДДИМА
Омузиши таърихи забони адабии тодик, ки маводи он осори адибони классик чун Рудакй, Фирдавсй, Сино, Хайём, Саъдй, Низомй, }$офиз, Домй, Бедил ва дигарон мебошад, адамияти калон дорад. Бе таджик; намудани забону услуб, махсусан ди^ати лугавию маъной, комилан дуруст омухтани эдодиёти ^ед як адиб муяссар намегардад. Хосатан муайян намудани дарадаи истифода ва мазмуну маънодои калима^о дар давру замондои гуногун манзараи таркиби лугавии забони дамон давраро инъикос мекунад.
Лексикология ^амчун илми забоншиносй ба омузиши маъной калима бахшида шудаааст. ^ангоми та^лил аввал маънии калима, баъд дигар тараф^ои он баррасй мешавад. Тамоми илм^ои замон, аз дабили кимиёву тиб, нудуму ^андаса ва табииёту фалсафа, аз калимадои маънодори марбути ^амон со^а иборат аст, ки маъной лугавии ин калима^оро надониста, дар бораи ин илм маълумоте ^осил кардан нашояд.
Яке аз па^лу^ои му^ими илми лексикология лексикаи касбиву со^авй
ба шумор меравад, ки пайваста дар инкишофу тагйирёбист ва бо дигар ♦
шудани дамъият бо мурури замон ку^на мешавад ва дар шакли нав зу^ур меёбад.
Лугати сарулибос чун лексикаи со^авй як ди^ати л,ануз тадь;иднашудаи забони тодикй ба шумор меравад. Дар муддати чандин садсола^о таркиби лугавии забон вожатой ифодакунандаи мафдум^ои сарулибосро аз дохили худ вогузошта, чандин истило^оти тоза ворид сохтааст. Азбаски лексикаи мазкур дар асоси маводи «Шоднома»-и Фирдавсй таддид мешавад, дар ин до чанд сухан дар бораи ин шодасар гуфта^н аз а^амият холй нест.

Забони адабии тодик аслан дар асри X «баъди шакли хаттй-китобй гирифтан» ба як к;олаби муайян даромад (154,5), ки ин цолаб бо ташаккулу та^аввулот то имруз риоя шуда меояд. «Шо^нома», ки яке аз намуна^ои бе^тарини назми асри X ва яке аз бузургтарин з^амосаз^ои даз^онист, барои аз нук;таи назари забоншиносй, адабиётшиносй, таърихй ва этнографй омухтан маводи гаронба^о маз^суб мешавад.
«Шо^нома»-и Фирдавсй аз диз^ати арзиши бадеии худ, - менависад Б.
Рафуров, - дар радифи бардастатарин асар^ои з^амосии адабиёти даз^он к;арор
гирифтааст(38,517). «Ме^нати якумраи у - «Шо^нома», - гуфта буд
С.Брагинский(25,276). Дар з^ацицат, аз тарафи як шахе ба ин микдор ва ба ин
мазмуну мундарида офаридани чунин з^амоса нишони камолоти ацлй ва ♦
физиологии тафаккури инсонист. Дар сурате, ки адиби немис Ф. Волф(соли 1934) лугати «Шо.%нома»-ро дар муддати 20 сол тартиб додааст( 128,9) ва мусташрици франсавй Ж.Моль «Шоз;нома»-и тайёрро ба забони франсузй дар муддати 40 сол ба наср баргардондааст, «ки аз^пи адабу фазли Фаронса... онро цазфамонй донистанд"(90,128), цазфамонии Фирдавсй бемисл аст. Аз ин дост, ки И. С. Брагинский гуфта буд: «Шоз^нома»-и Фирдавсй, з^атто на базф, ин комилан уцёнус аст"(24,24). Он номаи шоз^он бошад з^ам, шоз^и номаз^о низ фаз^мида мешавад.
Перомуни аз^амияти забонии «Шоз^нома» сухани аввал ва охирро худи

Фирдавсй гуфтааст: «Адам зинда кардам бад-ин порей».
«Шоз^нома» аз диз^ати дарбаргирии лугат он к;адар ганй аст, ки назираш дар ягон асари дигар нест. Рауфов зимни таз^лили «Фарз^анги Даз^онгирй» миедори абёти аз Фирдавсй истифоданамудаи фарз^ангро 765 байт гуфтааст, ки аз 360 шоири номбаршуда аз з^ед як шоири дигар ба ин мшуюр истифода нашудааст(100,139). Ин рацамз^о нишонаи бойгарии лугавй, сермаъноии калимаз^о ва истифодаи бомавцеи вожаз^о дар асар ба шумор мераванд.

Кулоху камар ёфту хам бахт ёфт(9-31).
" Ниходанд мар пахлавонро ба гох.
Камар бар миёну ба cap бар кулох(5-204І Калимаи шох низ кулону камарро х,амчун пушиш^ои шохона ёдрас мекунад:
Ба Гуштосп он шохи бедодгар,
Мабинад чун у кулоху камар('6-254’).
Дар байти зер Пирон аз бахри Афросиёб бародару писар ва тамоми дороияшро дод. Дар ин до кулону камар дар хатори дигар калимахо чида шуда омада, маънии дороиро пурра кардааст:
* Писар бо бародар кулоху камар.
Силеху сипону дару буму бар,
Бидод аз паи кини Афросиёб
Замона бад-ÿ кард чандин шитоб(5-203).
Бисёр вахт кулону камар хамчун ду либоси шахс дар хатори дигар ашёи пурарзиш хамчун тухфаву хилъат ба сипохиёну дарбориён дода мешуд:
Бар оини Чин хилъат оростанд,
Фаровон кулоху камар хостанд(9-203).
Зи хар чи ки он буд шоистатар Зи мухру зи тету кулоху камар(1-386)
Калимаи дархур ба маънии арзанда кулоху камарро аз дигар ашё болотар гузоштааст, чаро ки тухфа ба хама дода мешуд, вале кулоху камар Хамчун хадяи олй ба шахсони арзанда тахдим мегашт:
Бубахшам сипохи туро симу зар,
Киро дархур ояд кулоху камар(8-502).
Саронро бидех пок истоми зар,
Навоин хабову кулоху камар(3-418)