Средства выражения экспрессивности в татарском литературном языке : На материале имен существительных и прилагательных

• Автор: Габбасова, Гульназ Зилявировна
• Шифр специальности: 10.02.02
• Научная степень: Кандидатская
• Год защиты: 2002
• Место защиты: Уфа
• Количество страниц: 170 с.

Эчтелек
Кереш
I булек. Гомум тел белемендэ Ьэм татар лингвистикасында экспреесивлык проблемасыньщ куелышы
II булек. Татар эдэби телендэ исемнарнец экспрессив функциясе
2.1. Конкрет мэгънэле исемнарнец экспрессив
мемкинлеклвре
2.2. Абстракт магънэле исемнарнец экспрессив
функциясе
2.3. Конкрет Ьэм абстракт мегънале гомумкулланыштагы сузлернец, гади сейлэм лексикасы Ьем диалектизмнарныц экспрессив функциясе
2.4. Конкрет Ьэм абстракт мэгънале иске Ьам яца исемнарнец экспрессив мэгънасе
2.5. Ялгызлык исемнарнец экспрессив функциясе
III булек. Татар эдэби телендэ сыйфатларньщ экспрессив функциясе
3.1. Асыл Ьэм нисби сыйфатларньщ экспрессив мемкинлек ларе
3.2. Теслэрне белдеруче асыл сыйфатларньщ экспрессив бизэклэре
Йомгак
Кулланылган эдэбият

КЕРЕШ
Телнед теп берэмлеклэреннэн булган суз Ьэм аныц эстетик функцияее тел белемендэ узэк мэсьэлэлэрнец берсе булып тора. Сузнед эстетик функциясен ейрэну бигрэк тэ содгы илле еллар эченде актуаль проблемага эйленде. Купсанлы лингвистик хезмэтлэрдэ телнед семантик усеше теориясенэ караган терле месьалэлэр кутэрелэ: тикшередучелар сузнед эстетик
трансформациясен ейрэну, аныц семантик узенчэлеклэренэ комплекслы анализ ясау, суз мэгънэсенед йэм коннотатив эчтэлекнед узара менэсэбэтен, бер-берсенэ тээсирен шэрехлэу белэн бергэ суз теркемнврендэге аерым лексик-семантик теркемчвлэрне, лексик-грамматик разрядларны да жднтекле кузэтэлвр. Мондый тикшеренулэр телнед сузлек составын, аныд эчтэлек, эмоциональ, экспрессив ягын яктыртуда ышанычлы чыганак булып торалар Ьэм тел лексик-семантик системасыныц ид эЬэмиятле узенчэлеклэрен ачыкларга булышлык итэлэр.
XX гасырныд илледче елларыннан алып бугенге кенгэ кадэр сузнед эстетик функциясен ейрену юнэлешендэ бихисап хезметлер денья курде. А.А.Потебня, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, Б.А.Ларин, Е.М.Галкина-Федорук, В.А.Звегинцев, Н.Н.Амосова, О.С.Ахманова, Ю.Р.Геппер, И.В.Арнольд, P.A.Будагов, В.Г.Гак, И.Р.Гальперин, Б.Н.Головин, Л.С.Ковтун, Г.В.Колшанский, М.Н.Кожина,
А.Ф.Лосев, Ю.С.Сорокин, Ю.С.Степанов, Д.Н.Шмелев,
С.Б.Берлизон, Л.И.Донецких, В.Н.Телия, H.A. Лукьянова h.6., чит ил авторларыннан Ш.Балли, Л.Долежел, К.Горалек, А.Едличка, П.Кассирер, Е.Косерид, Р.Мукаржовский, Н.Энквист, Р.Якобсон h.6. тикшеренулэре бу елкэнед семантик, ономасио логик, синтаксик, лингвостилистик, психолингвистик, социолингвистик
якларын яктырттылар. Бу урында Н.А.Лукьянованыц фикерен китеру урынлы булыр: «50нче елларда экспрессив лексиканы
ейрэнуге багышланган хезметлернед кулэмен билгелэу мемкин булса, аннан содгы елларда моны эшлэве бик читен», дип яза ул1.
Татар лингвистикасында да телнед мондый узенчвлеклэре турында бу елкэда люгыльлэнгэн Г.Х.Охэтов2 , X.Р.Курбатов3 , В.Х.Хаков4 , И.Г.Абдуллин5 , И.Баширова6 , С.Ш.Поварисов7 , Ь.б. галимнэрнед хезмэтларенда шактый магълумат бар. Шуда карамастан, гомум тел белеменда да, татар тел белеменда да эмоциональ-экспрессивлыкныд куп аспектлары тиешенча яктыртылудан ерак тора. Теоретик адэбиятны кузэту тубандагелэрне расларга мемкинлек бира: экспрессив сузларне
номинатив берамлеклардан аеру ©чен гомум канагатьландерерлек критерийлар юк; телнед экспрессив функциясе турында адлатмалар тер леча; экспрессив лык Ьэм эмоциональлек терминнарыныц эчталекларе бер-берсена керешеп кита Ьэм алар тегал гена аерымланмый; экспрессив лыкны телнед функциясе белан да, сузларне д семантикасы белан да бай лил ар; бу елкане ейрангэндэ файдалану очен тегал терминология эшлэнмэган; экспрессив лык, эмоциональлек терминнарыныц эчталекларе купмагънэле; экспрессив берэмлеклэрне тикшерганда нигезда таэсирлелеге куренеп торган берам лек лэр гена сайлап алына, а сузлэрнед лексик-семантик вариантлары анализдан читта кала кила.
! Лукьянова НА.. Экспрессивная лексика разговорного употребления. Новосибирск, 1986. 5 б.
2 0хвтов Г.Х. Татар теленен лексикологиясе. Уфа: БДУ, 1975. 130 б.
3 Курбатов Х.Р. Хэзерге татар теленен стилистик системасы. Казан: Тат.кит.нэшр., 1971. 192 б.
4 Хаков ВХ. Тел Иам стиль мвсьвлелере. Казан: КДУ, 1961. 160 б.; Ул ук. Татар теле стилистикасына кереш. Казан: Тат.кит. нэшр., 1963. 168 б.; Ул ук. татар эдвби теле (стилистика). Казан: Тат. кит. нешр., 1999, 304 б.
5 Абдуллин И.Г. Камал драмаларынын теле. Казан, 1968. 198 б.
6 Бэширова И. Суз белан сурэт ясау. Казан, 1974. 175 б.; Ул ук. Сэнгатьле чэчме эсарлар теле. Татар прозасында хикаялау стильларенен усеше Ьэм аньщ эсер теленэ таэсире. Казан, 1979. 96 б.
7 Поварисов С.Ш. Тел - кунелен кэзгесе. Казан, 1982. 158 б. Ул ук. Г.ИбраЬимов стиленен узенчалеклэре Ьам аларны мэктептэ ейрэну. Уфа, 1974. 164 б.; Ул ук. Поэтика художественной прозы Г.Ибрагимова. Уфа, 1987. 88 б.; Ул ук. Суз Ьам сэнгатьле сейлем. Уфа, 1997, 223 б.

атлас, ефвк, шкаф, встэл, чэй, шикэр, савыт, палас, куй тиресе кебек конкрет исемнэр, башка лексик берэмлеклэр белэн эчке яктан органик мэнэсэбэткэ кереп укучы йерэгенэ хис-тойгылар белэн кабул ителэ, икенче терле эйтсэк, эмоция тудыра.
§ 2.2. Абстракт мэгънеле исемнэрнен экспрессив функциясе.
«Сэнгатьле сейлэмде абстракт исемнэрнен, стилистик
кулланылышыныц принципиаль аермасы - аларныд тээсирлелек
мемкинлеклэрен активлаштыруда»1. Тел осталары абстракт
исемнэрне оста кулланып, эсерне узенчэлекле экспрессив
тесмерлэргэ баеталар.
Элек-электэн язучылар абстракт исемнэрне сэнгатьле сейлэмдэ узлэштеругэ зур игътибар биргэннэр. Абстракт исемнэрне экспрессив чаралар системасына бигрэк тэ шагыйрьлэр мул здэлеп ите. Лирик геройныц эчке деньясын сурэтлэу, кутэренке эхлакый Ьэм эстетик категориялэрне билгелэу максатында, сэнгатьле сейлэмдэ кубрэк алардан файдаланалар. Аныд шулай икэнлеген Болгар чоры шагыйре Кол Галинен «Кыйссаи Иосыф» поэмасыньщ теле дэ раслап тора.
«Кыйссаи Йосыф» борынгы романтик мэхэббэт поэма. «Терки халыклар аны кулыннан, теленнэн тешермичэ укыган, ацардан эстетик зэвык алган. Бу изге сыйфатын ул еле дэ югалтмый. Борынгы классик тел-стиль урнэге булу зцэЬэтен саклап килэ. Эле дэ югары сэнгать кэченэ ия, укучыны чын кешелеклелек, гузэллек, югары идеалларга тугрылык рухында тэрбияли»1.
Кол Гали узенец поэмасында мэхэббэт маздараларын, тормыш конфликтларын - яхшылык белэн явызлыкньщ туктаусыз керэшен, кешелэрнен яктыга, бэхеткэ, эхлакый сафлыкка омтылышын, авырлык Ьэм маздаралар белэн шуда ирешулэрен, зданлы кичереш-лэрен, матур хислэрен сурэтлэу ечен бай телебезнен барлык чараларыннан файдалана. Поэманыд сурэтлэу чаралары шактый
1 Голуб И.Б. Стилистика русского языка. М., 1997. С. 215-217.